Tidak ada referer, pengunjung mungkin datang langsung atau referer diblokir.ls. Sabah - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Lifestyle Khazanah Profil Baru Dram Lists Ensiklopedia
Technopedia Center
PMB University Brochure
Faculty of Engineering and Computer Science
S1 Informatics S1 Information Systems S1 Information Technology S1 Computer Engineering S1 Electrical Engineering S1 Civil Engineering

faculty of Economics and Business
S1 Management S1 Accountancy

Faculty of Letters and Educational Sciences
S1 English literature S1 English language education S1 Mathematics education S1 Sports Education
teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
  2. Ensiklopedia Bebas
  3. Sabah - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Sabah - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Koordinat: 5°15′N 117°0′E / 5.250°N 117.000°E / 5.250; 117.000
Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.
(Dilencongkan daripada Negeri Sabah)
Sabah
Negeri[1]
Wilayah Sabah[2]
Transkripsi Lain-lain
 • Jawiسابه‎
 • Cina沙巴
Nama panggilan: 'Negeri Di Bawah Bayu' [3]
Cogan kata: Sabah Maju Jaya [4]
Lagu: Sabah Tanah Airku [5]
   Wilayah Sabah di    Malaysia
Koordinat: 5°15′N 117°0′E / 5.250°N 117.000°E / 5.250; 117.000
--
Kesultanan Sulu1704
British Borneo Utara1882
Pendudukan Jepun1942
Jajahan Mahkota British15 Julai 1946
Memperoleh pemerintahan sendiri31 Ogos 1963 [6][7][8][9]
Bergabung membentuk Malaysia [10]16 September 1963 [11]
Ibu negeri
(dan bandar terbesar)		Kota Kinabalu
Bahagian
Senarai
Pentadbiran
 • JenisDemokrasi berparlimen
 • BadanDewan Undangan Negeri Sabah
 • Yang di-Pertua NegeriMusa Aman
 • Ketua MenteriHajiji Noor
(GAGASAN-GRS)
Keluasan
[12]
 • Jumlah73,904 km2 (28,534 batu persegi)
Aras tertinggi
(Gunung Kinabalu)
4,095 m (13,435 ft)
Penduduk
 (2025)[12]
 • Jumlah▲ 3,418,785 (ke−3)
 • Kepadatan50.25/km2 (130.1/batu persegi)
DemonimOrang Sabah, Sabahan (rasmi)
Demografi (2025)[13]
 • Kumpulan etnik
 • BahasaMelayu, Inggeris (rasmi)
Indeks Wilayah
 • IPM (2022)0.772 (tinggi) (ke-13)[14]
 • Kadar kesuburan (2017)1.4[12]
 • KDNK (2023)RM111.90 bilion[12]
 • KDNK perkapitaRM31,147
Zon waktuUTC+8 (WPM[15])
Poskod
88xxx sehingga 91xxx[16][17]
Kod kawasan087 (Bahagian Pedalaman)
088 (Kota Kinabalu dan Kudat)
089 (Lahad Datu, Sandakan dan Tawau)[18]
Kod ISO 3166H (MY-12, 47–49)[19]
Pendaftaran kenderaanSA, SAB, SAC, SY (Pantai Barat)
SB (Beaufort)
SD (Lahad Datu)
SK (Kudat)
SS, SSA, SM (Sandakan)
ST, STA, SW (Tawau)
SU (Keningau)[20]
Bahagian memanduKiri
Voltan elektrik230 V, 50 Hz
Laman sesawangTapak sesawang rasmi Sunting ini di Wikidata

Sabah (Jawi:سابه) ialah salah satu wilayah di Malaysia yang terletak di utara pulau Borneo, di kawasan Malaysia Timur. Sabah merupakan negeri kedua terbesar di Malaysia, bersempadan dengan wilayah Sarawak di barat daya dan provinsi Kalimantan Utara, Indonesia di selatan. Wilayah Persekutuan Labuan pula ialah sebuah pulau yang terletak tidak jauh dari pantai barat Sabah. Sabah juga berkongsi sempadan maritim dengan Vietnam di barat laut dan Filipina di utara dan timur. Kota Kinabalu merupakan ibu negeri dan pusat kegiatan ekonomi negeri ini, juga menjadi pusat pentadbiran bagi kerajaan negeri Sabah. Antara bandar utama lain di Sabah termasuklah Sandakan dan Tawau. Setakat tahun 2020, Sabah mempunyai jumlah penduduk seramai 3,418,785 orang, ketiga tertinggi di Malaysia.[12] Sabah mempunyai iklim khatulistiwa dengan hutan hujan tropika yang kaya dengan berbagai spesies haiwan dan tumbuhan. Ia mempunyai banjaran gunung yang terbentang panjang di sebelah baratnya yang membentuk sebahagian daripada Taman Negara Banjaran Crocker dan menempatkan gunung tertinggi di Malaysia, iaitu Gunung Kinabalu. Sungai Kinabatangan, sungai kedua terpanjang di Malaysia juga menyelusuri Sabah.

Penempatan manusia terawal di Sabah boleh dijejak sejak 20 ribu-30 ribu tahun dahulu di sepanjang kawasan Teluk Darvel di gua-gua Madai-Baturong. Negeri ini telah menjalinkan hubungan perdagangan dengan China bermula sejak abad ke-14. Sabah mula berada di bawah pengaruh Empayar Brunei sekitar abad ke-14 dan ke-15. Bahagian barat negeri ini juga berada di bawah pengaruh Kesultanan Sulu bermula pada abad ke-18. Negeri ini kemudiannya diambil alih oleh Syarikat Berpiagam Borneo Utara British pada abad ke-19. Sewaktu Perang Dunia Kedua, Sabah telah diduduki oleh Jepun selama tiga tahun. Ia kemudiannya menjadi sebuah Jajahan Mahkota British pada 1946. Pada 31 Ogos 1963, Sabah telah diberikan hak pemerintahan sendiri oleh British. Berikutan itu, Sabah menjadi salah satu ahli pengasas Persekutuan Malaysia yang dibentuk pada 16 September 1963 bersama-sama dengan Sarawak, Persekutuan Tanah Melayu dan Singapura (dikeluarkan pada 1965). Persekutuan itu telah menerima tentangan daripada Indonesia yang membawa kepada Konfrontasi Indonesia–Malaysia selama tiga tahun dan ancaman pengilhakan oleh Filipina bersama-sama dengan Kesultanan Sulu yang berterusan sehingga kini.

Sabah terkenal dengan kepelbagaian dalam etnik, bahasa dan budaya penduduknya. Ketua negeri Sabah ialah Yang di-Pertua Negeri manakala ketua kerajaan negeri ialah Ketua Menteri. Sistem kerajaannya dimodelkan secara rapat dengan sistem parlimen Westminster dan mempunyai salah satu sistem perundangan negeri terawal di Malaysia. Sabah dibahagikan kepada lima bahagian pentadbiran dan 30 daerah. Bahasa Melayu ialah bahasa rasmi negeri, dan Islam pula merupakan agama rasmi negeri, namun agama lain boleh diamalkan. Sabah mempunyai sumber alam yang banyak, dan ekonominya sangat berorientasikan eksport. Bahan eksport utamanya termasuklah minyak, gas, kayu balak dan minyak sawit. Antara industri utama lain termasuklah pertanian dan ekopelancongan.

Etimologi

Asal-usul nama "Sabah" dikatakan kurang jelas, dan terdapat banyak teori yang telah timbul.[21] Salah satu contoh teori ialah ketika Sabah masih di bawah pemerintahan Kesultanan Brunei, ia dirujuk sebagai Saba kerana kewujudan sejenis pisang yang dipanggil pisang saba (juga dikenali sebagai pisang menurun)[22][23] yang tumbuh secara meluas di pantai rantau ini dan terkenal di Brunei.[24]. Sabah juga merupakan perkataan Arab yang bermaksud matahari terbit. Kehadiran pelbagai teori ini menjadikan ia sukar untuk menentukan asal sebenar nama wilayah ini.[25]

Sesetengah teori juga mengatakan bahawa Sabah pernah dirujuk sebagai Seludang dalam teks Kakawin Nagarakretagama, sebuah teks Jawa lama yang ditulis oleh Empu Prapañca.[26]

Sementara itu, walaupun orang Cina sejak zaman dinasti Han telah lama dikaitkan dengan pulau Borneo,[27][28] mereka tidak mempunyai sebarang nama khusus untuk kawasan ini. Sebaliknya semasa dinasti Song, mereka merujuk kepada seluruh pulau itu sebagai Po Ni (juga disebut Bo Ni), iaitu nama yang sama yang mereka gunakan untuk merujuk kepada Kesultanan Brunei pada masa itu.[21] Disebabkan kedudukan Sabah berhubung dengan Brunei, telah dicadangkan bahawa Sabah ialah perkataan Melayu Brunei yang bermaksud hulu atau "ke arah utara".[23][29][30] Teori lain mencadangkan bahawa ia berasal daripada perkataan Melayu sabak yang bermaksud tempat di mana gula melaka diekstrak.[31]

Sabah digelar Negeri Di Bawah Bayu kerana lokasi negeri ini yang terletak di bawah jalur taufan Asia Timur dan tidak sering dilanda taufan,[32][33] kecuali beberapa kejadian ribut tropika.[34]

Sejarah

Rencana utama: Sejarah Sabah
Pintu masuk utama ke Gua Madai.

Penempatan terawal manusia yang ditemui di rantau ini dipercayai wujud kira-kira 20,000-30,000 tahun dahulu, dibuktikan dengan penemuan alatan batu dan sisa makanan selepas penggalian di sepanjang kawasan Teluk Darvel di gua-gua Madai-Baturong berdekatan Sungai Tingkayu.[35] Penduduk terawal di rantau ini dianggap serupa dengan Orang asli Australia, namun sebab kehilangan mereka masih tidak diketahui.[36] Pada tahun 2003, ahli arkeologi telah menemui lembah Mansuli di Lahad Datu yang berusia 235,000 tahun.[37] Tapak arkeologi di Bukit Tengkorak, Semporna merupakan tapak pembuatan tembikar terbesar di Asia Tenggara sewaktu zaman Neolitik.[38][39]

Pengaruh Kesultanan Brunei dan Sulu

Laman utama: Empayar Brunei dan Sejarah Brunei
Beberapa keranda kayu yang ditemui di Gua Agop Batu Tulug

Pada awal abad ke-7, sebuah komuniti yang dikenali sebagai Vijayapura, yang merupakan sebuah wilayah naungan Srivijaya dianggap telah wujud di barat laut Borneo.[40][41] Kerajaan bebas terawal di Borneo, yang sepatutnya wujud sejak abad ke-9, ialah Po Ni yang direkodkan dalam rekod geografi China, Taiping Huanyu Ji. Dipercayai bahawa Po Ni wujud di sekitar muara Sungai Brunei dan merupakan pendahulu kepada Empayar Brunei.[41][42] Apabila China telah ditakluk oleh Empayar Mongol, kesemua wilayah naungan China kemudiannya diperintah oleh maharaja Mongol China. Pada awal tahun 1292, Kublai Khan dikatakan telah menghantar ekspedisi ke utara Borneo,[43] sebelum bergerak bagi menakluk Jawa pada 1293.[44][45] Hasil daripada ekspedisi ini, dipercayai ramai pengikutnya di samping pedagang Cina lain yang akhirnya tinggal dan menubuhkan enklaf mereka sendiri di sekitar Sungai Kinabatangan.[43]

Kemuncak keluasan wilayah Brunei yang turut meliputi Sabah.
Keluasan pengaruh wilayah Kesultanan Sulu pada 1845 yang turut meliputi kawasan timur Sabah.

Pada abad ke-14, Brunei dan Sulu merupakan sebahagian daripada Empayar Majapahit namun pada 1369, Sulu dan kerajaan Filipina yang lain telah berjaya memberontak, bahkan Sulu telah menyerang Brunei yang masih menjadi wilayah naungan Majapahit.[46] Sulu secara khususnya telah menyerang timur laut Borneo di Sabah[47], mereka kemudiannya terpaksa berundur namun Brunei makin melemah.[48] Pada 1370, Brunei memindahkan taat setianya ke Dinasti Ming.[49][50] Maharaja Brunei, Karna kemudiannya melawat Nanjing bersama keluarganya hingga kematiannya di sana.[51] Baginda digantikan oleh anakandanya, Hsia-wang yang bersetuju untuk menghantar ufti ke China setiap tiga tahun.[49][50] Selepas itu, kapal-kapal China datang ke utara Borneo dengan muatan rempah, sirip ikan yu, sarang burung, kapur barus, rotan dan mutiara.[52] Lebih ramai pedagang China akhirnya menetap di Kinabatangan, seperti yang direkodkan dalam catatan Brunei dan Sulu.[49][53] Adik perempuan kepada Ong Sum Ping, gabenor penempatan Cina itu kemudiannya berkahwin dengan Sultan Brunei, Sultan Ahmad.[49][54] Mungkin kerana hubungan ini, satu kawasan pengebumian dengan 2000 keranda berkayu, ada yang dianggarkan berusia seribu tahun, telah ditemui di Gua Agop Batu Tulug di sekitar kawasan Lembah Kinabatangan.[55][56] Budaya pengebumian ini dipercayai dibawa oleh pedagang dari Tanah besar China dan Indochina kerana keranda kayu yang serupa turut ditemui di rantau tersebut.[55] Tinggalan seramik Cina turut ditemui dari sisa kapal karam di Tanjung Simpang Mengayau yang dianggarkan berasal antara tahun 960 hingga 1127 M dari dinasti Song dan tinggalan gendang Dong Son Vietnam yang ditemui di Bukit Timbang Dayang, Pulau Banggi yang berusia sekitar 2000 hingga 2500 tahun.[36][57][58]

Sewaktu pemerintah Sultan Bolkiah antara 1485 hingga 1524, pengaruh kesultanan Brunei meluas hingga ke utara Borneo.[59] Ramai orang Melayu Brunei berpindah ke Sabah dalam tempoh ini, bermula selepas penaklukan Brunei ke atas wilayah itu pada abad ke-15.[60] Namun akibat masalah dalaman, perang saudara, ancaman lanun dan kedatangan kuasa barat, pengaruh Brunei mula melemah.[61] Orang Sepanyol mula tiba di Sabah sejurus selepas kematian Ferdinand Magellan pada 1521, apabila ahli ekspedisinya yang tinggal mula berlayar ke pulau Balambangan dan Banggi di hujung utara Borneo.[62] Kawasan Sulu pula mencapai kemerdekaan pada 1578, membentuk Kesultanan Sulu.[63] Apabila perang saudara tercetus di Brunei antara Sultan Abdul Hakkul Mubin dan Sultan Muhyiddin, Sultan Sulu mula menegaskan tuntutan mereka ke atas wilayah Brunei di timur Sabah[62][64], di mana baginda mengatakan bahawa Sultan Muhyiddin telah berjanji untuk menyerahkan kawasan itu kepada mereka sebagai pampasan atas bantuan mereka dalam menamatkan perang.[62][65] Wilayah itu dilihat belum diserahkan secara rasmi, namun pihak Sulu terus menuntut wilayah itu, dengan Brunei yang makin melemah dan tidak dapat menentang.[66] Selepas berperang dengan Sepanyol, kawasan timur Sabah mula jatuh dalam pengaruh Sulu.[62][65] Orang Bajau-Suluk dan Iranun yang berlayar kemudiannya tiba dari kepulauan Sulu dan mula menetap di pantai timur Sabah[67], kebanyakannya lari dari penindasan penjajah Sepanyol[68]. Sementara kawasan timur dan barat Sabah masing-masing dipegang Sulu dan Brunei, sebahagian besar kawasan pedalamannya kekal bebas dari mana-mana kerajaan.[69] Pengaruh kesultanan Bulungan terhad di kawasan Tawau[70], yang berada di bawah pengaruh Sulu sebelum meraih pemerintahan sendirinya selepas perjanjian antara kerajaan British dan Sepanyol pada 1878.[71]

Borneo Utara British

Rencana utama: Borneo Utara
Konsesi Sabah
Perjanjian konsesi pertama ditandatangani Sultan Abdul Momin dari Brunei pada 29 Disember 1877.[31]
Perjanjian konsesi kedua ditandatangani Sultan Jamalul Azam dari Sulu pada 22 Januari 1878.[66]
Pejabat kerajaan Syarikat Borneo Utara British di Sandakan.
Lembaga pengarah Syarikat Borneo Utara British.

Pada tahun 1761, Alexander Dalrymple, seorang pegawai Syarikat Hindia Timur British telah menyimpulkan satu perjanjian dengan Sultan Sulu untuk membolehkan beliau menubuhkan sebuah pos perdagangan pada sebahagian kawasan Sabah yang terletak di bawah kekuasaan Sulu, walaupun ramai yang menjangkakan ia akan menemui kegagalan.[72] Menjelang 1765, Dalrymple berjaya mendapatkan pulau Balambangan setelah termeterainya Perjanjian Perikatan dan Perdagangan antara pihak British dan Sultan Alimuddin, sebagai bentuk penghargaan terhadap bantuan British membebaskan baginda dari Sepanyol di Manila.[73][65] Pada 1773, British kemudiannya membina sebuah kilang kecil di pulau itu.[65] British melihat pulau itu merupakan lokasi yang sesuai untuk mengawal laluan perdagangan di Timur, mampu mengalihkan tumpuan perdagangan dari pelabuhan Sepanyol di Manila dan pelabuhan Belanda di Batavia.[65] Namun, British mula mengabaikan pulau itu dua tahun kemudiannya akibat serangan lanun.[53] Hal ini memaksa British untuk berlindung di Brunei pada 1774[65], dan pada 1803, satu percubaan telah dilakukan bagi menjadikan pulau itu sebagai sebuah pengkalan tentera British[53].

Pada 1846, pulau Labuan di pantai barat Sabah telah diserah kepada British oleh Sultan Brunei dan pada 1848, ia telah menjadi sebuah Jajahan Mahkota British.[53] Melihat kehadiran British di Labuan, konsul Amerika di Brunei, Claude Lee Moses memperoleh pajakan selama 10 tahun bagi sebidang tanah di Sabah. Moses kemudiannya menyerahkan tanah itu kepada Syarikat Dagangan Amerika Borneo, di mana mereka memilih Kimanis sebagai tapak penempatan.[53][74] Mereka kemudiannya mengabaikan penempatan itu setelah kegagalan permintaan bantuan kewangan dari kerajaan Amerika. Sebelum mereka meninggalkannya, konsul Austria di Hong Kong, Gustav Overbeck telah membeli kesemua hak wilayah syarikat itu. Overbeck kemudiannya ke Brunei dan menemui Temenggong bagi memperbaharui konsesi itu.[74] Brunei kemudiannya bersetuju untuk menyerahkan kesemua wilayahnya di Sabah, dengan Sultan menerima bayaran tahunan sebanyak 12,000 dolar Sepanyol, sementara Temenggong menerima 3,000 dolar.[65]

Pada 1872, Sulu telah memberikan hak penggunaan tanah di Teluk Sandakan kepada William Frederick Schuck, bekas ejen perkhidmatan konsular Jerman yang telah tinggal di pulau Jolo, Sulu sejak 1864. Sulu telah memberikan kuasa kepada Schuck untuk menubuhkan pelabuhan perdagangan bagi memonopoli perdagangan rotan di pantai timur, di mana Schuck boleh beroperasi secara bebas tanpa halangan Sepanyol. Beliau meneruskan operasinya sehingga kawasan itu juga diserahkan kepada Overbeck, di mana Sultan Sulu menerima bayaran tahunan sebanyak $5,000 melalui perjanjian pada 1878.

Selepas beberapa siri pemindahan, Alfred cuba menjual wilayah itu kepada Jerman, Austria-Hungary dan Itali namun gagal. Overbeck kemudiannya bekerjasama dengan Dent bersaudara dari British untuk sokongan kewangan bagi membangunkan kawasan itu, sementara syarikat Dent memujuknya bahawa mana-mana pelabur memerlukan jaminan sokongan ketenteraan dan diplomatik British. Overbeck bersetuju dengan kerjasama ini, terutamanya berkaitan dengan tuntutan balas Sulu.[74] Namun, Overbeck menarik diri pada 1879 dan hak perjanjiannya diberikan kepada Alfred Dent, yang menubuhkan British North Borneo Provisional Association Ltd pada 1881 bagi mentadbir wilayah itu.[75][76][77] Beberapa tahun berikutnya, Kudat telah dijadikan pusat pentadbirannya namun dipindahkan ke Sandakan pada 1884 akibat serangan lanun.[40] Untuk mengelakkan pertikaian lanjut, kerajaan British, Sepanyol dan Jerman menandatangani Protokol Madrid 1885, yang mengiktiraf kedaulatan Raja Sepanyol ke atas Kepulauan Sulu sebagai balasan untuk melepaskan semua tuntutan Sepanyol ke atas Sabah.[78] Kedatangan syarikat itu membawa keamanan kepada penduduk, dengan syarikat itu membenarkan komuniti peribumi untuk meneruskan gaya hidup tradisi mereka, dan mengenakan undang-undang terhadap kegiatan pemburuan kepala, pertelingkahan etnik, perdagangan hamba dan lanun.[79][80] Sabah (sebagai Borneo Utara) kemudiannya dijadikan sebagai wilayah naungan British pada 1888 walaupun menghadapi tentangan tempatan, antaranya oleh Mat Salleh dan Antanom.[53][80]

Pendudukan Jepun

Rencana utama: Pendudukan Jepun di Borneo British
Tentera Australia mendarat di Weston sewaktu Perang Dunia Kedua.
Askar dan warga Jepun sebelum bergerak ke Jesselton selepas penyerahan kalah mereka di Tawau pada 21 Oktober 1945.

Sebagai salah satu siri dalam Perang Dunia Kedua, tentera Jepun telah mendarat di Labuan pada 3 Januari 1942[81] dan terus menguasai seluruh utara Borneo.[53] Dari 1942-1945, angkatan tentera Jepun telah menguasai Borneo Utara dan sebahagian besar bahagian pulau yang lain. Penduduk tempatan dan British terpaksa menyerah kepada kekejaman Jepun.[82] Tentera Jepun juga telah menghalau ramai penduduk dari bandar pesisir pantai ke kawasan pedalaman, majoritinya melarikan diri dari Jepun dan mencari bekalan makanan.[83] Orang Melayu umumnya kelihatan disenangi oleh tentera Jepun, walaupun ada yang menghadapi penindasan, manakala orang Cina dan penduduk peribumi lain ditindas dengan teruk.[84] Masyarakat Cina tempatan telah membentuk kumpulan penentang yang dikenali sebagai Gerila Kinabalu, yang diketuai Albert Kwok dan disokong oleh pelbagai kumpulan etnik seperti orang Dusun, Murut, Suluk dan Iranun. Gerakan ini turut disokong Datu Mustapha Datu Harun.[85] Kwok bersama-sama dengan para penentang lain telah ditangkap setelah Jepun menghalang gerakan mereka dalam Pemberontakan Jesselton.[83][86]

Sebagai sebahagian daripada Kempen Borneo, tentera Bersekutu telah mengebom sebahagian besar bandar-bandar utama yang dikawal Jepun, termasuklah Sandakan yang terjejas teruk. Jepun juga telah menubuhkan kem tawanan perang yang kejam, dikenali sebagai Kem Sandakan.[87] Majoriti tahanannya merupakan askar British dan Australia yang ditangkap selepas kejatuhan Malaya dan Singapura.[88][89] Tahanan tersebut menderita pada keadaan yang tidak berperikemanusiaan, dan di tengah pengeboman oleh tentera Bersekutu, Jepun telah memaksa mereka berarak ke Ranau, sejauh kira-kira 260 kilometer, dalam peristiwa yang dikenali sebagai Kawat Maut Sandakan.[90] Jumlah tahanan berkurang kepada 2,345 orang, majoritinya terkorban dalam perjalanan sama ada akibat tembakan sendiri atau dibunuh Jepun. Hanya enam daripada ratusan tahanan Australia yang hidup dan menyaksikan berakhirnya perang itu.[91] Jepun juga telah membawa masuk 17,488 buruh Jawa semasa pendudukan, namun hanya 1,500 orang yang terselamat, dan majoriti yang terkorban disebabkan oleh kebuluran, suasana pekerjaan yang teruk dan penyeksaan.[83] Pada Mac 1945, tentera Australia telah melancarkan Operasi Agas bagi mengumpulkan risikan di rantau itu dan melancarkan perang gerila menentang Jepun.[92] Tentera Australia juga telah memulakan Pertempuran Borneo Utara pada 10 Jun 1945.[93][94] Akhirnya, tentera Jepun sepenuhnya menyerah kalah pada 2 September 1945, sejurus selepas pengeboman atom Hiroshima dan Nagasaki.[95]

Jajahan Mahkota British

Rencana utama: Jajahan Mahkota Borneo Utara

Selepas tamatnya Perang Dunia Kedua, Borneo Utara telah ditadbir oleh Pentadbiran Tentera British dan kemudiannya dipindahkan kepada kerajaan Jajahan Mahkota pada tahun 15 Julai 1946 disebabkan oleh kesulitan yang dialami Syarikat Borneo Utara British disebabkan kos yang tinggi untuk membina semula wilayah itu.[53][96][97] Jajahan Mahkota Labuan turut dimasukkan ke dalam jajahan baharu ini. Akibat kemusnahan besar di Sandakan sewaktu perang, pusat pentadbiran Borneo Utara telah dipindahkan ke Jesselton sementara kerajaan British kekal berkuasa sehingga 1963. Kerajaan Jajahan Mahkota telah menubuhkan beberapa jabatan bagi mengatur kebajikan penduduk dan memulihkan ekonomi selepas perang.[98] Sewaktu kemerdekaan Filipina pada 1946, tujuh pulau daripada Kepulauan Penyu yang dikawal British (termasuklah Cagayan de Tawi-Tawi dan Kepulauan Mangsee) yang terletak di pesisir utara Borneo telah diserahkan kepada Filipina seperti yang telah dirundingkan oleh kerajaan kolonial Amerika dan British..[99][100]

Persekutuan Malaysia

Ahli Suruhanjaya Cobbold menandatangani perjanjian di London pada 21 Jun 1962.
Pengisytiharan Malaysia telah diadakan di Jesselton, Borneo Utara pada 16 September 1963.

Pada 31 Ogos 1963, Borneo Utara telah mendapat hak pemerintahan sendiri[101][102][103][104] dan pada tahun 1962, Suruhanjaya Cobbold telah ditubuhkan oleh pihak British bagi memungut dan menentukan pandangan rakyat Sabah dan Sarawak sama ada menyokong cadangan untuk membentuk Persekutuan Malaysia ataupun sebaliknya. Persekutuan itu ternyata mendapat sokongan penduduk[105] dan kebanyakan pemimpin masyarakat etnik Sabah seperti, Tun Mustapha yang mewakili umat Islam, Tun Fuad Stephens mewakili peribumi yang bukan Islam, dan Khoo Siak Chew yang mewakili kaum Cina menyokong pembentukan.[85][106][107] Selepas perbincangan yang memuncak dalam Perjanjian Malaysia dan Perjanjian 20 Perkara, akhirnya pada 16 September 1963, Borneo Utara dengan rasminya bersatu dengan Tanah Melayu, Sarawak dan juga Singapura bagi membentuk Persekutuan Malaysia.[108][109]

Sebelum pembentukan Malaysia sehingga tahun 1966, Indonesia telah mengamalkan dasar bermusuhan terhadap Tanah Melayu yang disokong British, membawa kepada Konfrontasi Indonesia-Malaysia setelah pembentukan Malaysia.[110] Peperangan itu berpunca daripada apa yang dilihat oleh Presiden Indonesia Sukarno, sebagai perluasan pengaruh British di rantau ini dan hasratnya untuk merampas kawalan ke atas keseluruhan Borneo di bawah konsep Indonesia Raya.[111] Sementara itu, Filipina, bermula dengan Presiden Diosdado Macapagal pada 22 Jun 1962, telah menuntut Sabah melalui warisan Kesultanan Sulu.[112][113] Macapagal yang menganggap Sabah merupakan hak Sulu, melihat pembentukan Malaysia sebagai "percubaan Tanah Melayu mengenakan kuasanya ke atas Sarawak, Sabah dan Brunei".[112]

Berikutan kejayaan pembentukan Malaysia, Tun Fuad Stephens telah menjadi Ketua Menteri Sabah yang pertama. Manakala, Mustapha Harun menjadi Yang di-Pertua Negeri yang pertama.[114] Para pemimpin Sabah menuntut kebebasan beragama mereka dihormati, kesemua tanah di wilayahnya berada di bawah kuasa kerajaan negeri, dan tradisi serta adat kaum peribumi haruslah dihormati dan dijunjung tinggi kerajaan persekutuan, dengan balasan rakyat Sabah akan berikrar taat setia kepada kerajaan persekutuan Malaysia. Sebuah batu sumpah telah dirasmikan oleh Tun Fuad Stephens pada 31 Ogos 1964 di Keningau bagi mengingati perjanjian itu sebagai rujukan di masa hadapan.[115] Sabah mengadakan pilihan raya negerinya yang pertama pada tahun 1967.[116] Pada tahun yang sama, nama ibu negeri, "Jesselton" telah ditukar kepada "Kota Kinabalu".[117]

Sebuah nahas kapal terbang pada 6 Jun 1976 telah mengorbankan Tun Fuad Stephens dengan empat menteri kabinet negeri yang lain.[118] Pada 14 Jun 1976, kerajaan Sabah dipimpin Ketua Menteri baharu, Harris Salleh telah menandatangani perjanjian dengan Petronas, syarikat minyak dan gas milik kerajaan persekutuan, memberikannya hak untuk mengekstrak dan memperoleh hasil daripada petroleum yang digali di perairan wilayah Sabah sebagai pertukaran 5% dalam hasil tahunan sebagai royalti berdasarkan Akta Pembangunan Petroleum 1974.[119] Kerajaan wilayah Sabah telah menyerahkan pulau Labuan dan enam pulau kecil di sekelilingnya kepada kerajaan persekutuan dan pada 16 April 1984, ia telah diisytiharkan sebagai Wilayah Persekutuan.[120] Pada tahun 2000 pula, Kota Kinabalu telah diberikan status bandaraya, menjadikannya bandaraya keenam di Malaysia dan merupakan bandaraya pertama di wilayah ini.[121] Juga pada tahun tersebut, Taman Negara Kinabalu telah diiktiraf oleh UNESCO sebagai Tapak Warisan Dunia menjadikan ia tapak warisan yang pertama di negara ini yang mendapat pengiktirafan seperti itu. Pada tahun 2002, Mahkamah Keadilan Antarabangsa telah memutuskan bahawa Pulau Sipadan dan Ligitan yang telah menjadi pertikaian antara Indonesia dan Malaysia ialah sebahagian dari Sabah dan juga Malaysia.[122]

Pada Februari 2013, daerah Lahad Datu telah diceroboh pengikut Jamalul Kiram III, penuntut takhta Kesultanan Sulu. Sebagai tindak balas, pasukan tentera Malaysia telah dikerahkan ke rantau ini, yang mengakibatkan 72 kematian (56 militan Sulu, sembilan anggota keselamatan Malaysia dan enam orang awam). Susulan penghapusan penceroboh, sebuah zon Kawasan Keselamatan Khas Pantai Timur Sabah telah ditubuhkan.[123][124][125]

Geografi

Rencana utama: Geografi Sabah
Sabah terletak di selatan jalur taufan, mendedahkannya kepada kesan buruk taufan yang sering terjadi di negara jiran, Filipina,[32] seperti Taufan Haiyan pada 2013.[126]

Sabah mempunyai jumlah keluasan hampir 73,904 kilometer persegi (28,534 bt2)[12], dikelilingi Laut China Selatan di pesisir baratnya, Laut Sulu di timur laut dan Laut Sulawesi di tenggara. Sabah mempunyai garis pantai sepanjang 1,743 kilometer (1,083 bt), dengan 295.5 kilometer (183.6 bt) daripadanya sedang mengalami kehakisan. Garis pantai negeri ini dilitupi dengan hutan nipah dan bakau. Hutan paya bakau melitupi hampir 331,325 hektar daripada jumlah keluasan negeri, dan menyumbang 57% daripada daripada jumlah hutan paya bakau di seluruh negara. Kawasan pantai di barat dan timur negeri sepenuhnya didominasi pantai berpasir, manakala di kawasan terlindung pasirnya bercampur dengan lumpur. Kawasan pantai di utara Tanjung Simpang Mengayau pula berjenis pantai pangkal teluk. Pantai barat negeri ini mempunyai kawasan tanah lembap air tawar yang besar, dengan Semenanjung Klias menempatkan kawasan tanah lembap pasang surut yang luas dan pusat tanah lembap, Kota Kinabalu Wetlands yang ditetapkan sebagai tapak Ramsar pada 2016. Bahagian barat Sabah umumnya bergunung-ganang, menempatkan tiga puncak tertinggi di negeri ini. Banjaran gunung utama di negeri ini ialah Banjaran Crocker yang menempatkan puncak tertinggi negeri ini dan juga Malaysia, iaitu Gunung Kinabalu yang berketinggian 4,095 meter. Ia juga merupakan antara gunung tertinggi di Asia Tenggara. Bersebelahan banjaran ini ialah Banjaran Trusmadi, menempatkan puncak kedua tertinggi, iaitu Gunung Trusmadi yang berketinggian 2,642 meter.

Kawasan pergunungan dan bukit-bukau ini dilalui oleh rangkaian lembah sungai yang luas dan kebanyakannya dilitupi dengan hutan hujan tebal. Terdapat kawasan berbukit yang lebih rendah memanjang ke kawasan pantai barat, dataran selatan dan kawasan pedalaman Sabah. Bahagian timur dan tengah Sabah umumnya merupakan kawasan banjaran gunung-ganang yang lebih rendah dan dataran dengan bukit yang jarang. Di pantai timur negeri ini terletaknya Sungai Kinabatangan, sungai kedua terpanjang di Malaysia selepas Sungai Rajang, Sarawak dengan panjang 560 kilometer.[127] Sungai itu bermula dari banjaran barat dan mengalir melalui kawasan tengah negeri dan menuju ke pantai timur sebelum bertemu dengan Laut Sulu. Antara sungai utama lain di Sabah termasuklah Sungai Segama, Sungai Padas, Sungai Sugut, Sungai Liwagu dan Sungai Kolopis.[128]

Sabah terletak dalam geografi tropika dengan iklim khatulistiwa. Negeri ini mengalami dua musim monsun, iaitu monsun timur laut dan barat daya. Monsun timur laut berlaku dari November hingga Mac dan membawa hujan lebat, manakala monsun barat daya berlaku dari Mei hingga September dengan hujan yang lebih sedikit.[128] Negeri ini juga mengalami dua musim peralihan monsun, iaitu dari April hingga Mei dan dari September hingga Oktober. Purata suhu harian di Sabah direkodkan antara 27 °C (81 °F) hingga 34 °C (93 °F), dengan jumlah curahan hujan antara 1,800 hingga 4,000 milimeter.[128] Kawasan pesisir pantai kadangkala mengalami ribut yang teruk kerana kedudukannya yang terletak di selatan jalur taufan. Sabah pernah dilanda Ribut Tropika Greg yang sangat teruk pada 25 Disember 1996, mengorbankan lebih 100 orang, dengan 200-300 orang hilang dan antara 3000-4000 orang hilang tempat tinggal.[129][130] Memandangkan Sabah juga terletak dalam plat Sunda dengan himpitan dari plat Australia dan plat Filipina, negeri ini terdedah kepada gempa bumi, di mana tiga gempa bumi besar telah berlaku sejak 1923, dengan yang terakhir berlaku pada tahun 2015.[131]

Pentadbiran

Kerajaan

Lihat juga: Kerajaan Sabah, Kabinet Sabah, Dewan Undangan Negeri Sabah, Politik Malaysia, dan Susunan keutamaan negeri Sabah
Pusat Pentadbiran Negeri Sabah (kanan), di belakang Wisma Innoprise (kiri)

Sabah (bersama dengan jirannya Sarawak) mempunyai autonomi yang lebih besar dalam urusan pentadbiran, imigresen dan kehakiman yang membezakannya dengan negeri Malaysia yang lain. Yang Di-Pertua Negeri merupakan ketua negeri Sabah, walaupun sebahagian besar fungsinya hanya simbolik sahaja. Yang di-Pertua Negeri dilantik oleh Yang di-Pertuan Agong Malaysia. Ketua Menteri merupakan ketua kerajaan negeri Sabah dan ketua kabinet negeri. Dewan Undangan Negeri merupakan badan perundangan tertinggi negeri dan berkuasa dalam menggubal undang-undang Negeri. Badan perundangan ini berasaskan sistem Westminster dan diketuai oleh Ketua Menteri yang dilantik daripada ahli parti yang memegang majoriti Dewan. Dewan Undangan Negeri ini terdiri daripada 73 ahli yang dilantik dalam pilihan raya negeri yang kebiasaannya diadakan setiap lima tahun. Kabinet Negeri pula merupakan badan eksekutif negeri Sabah yang menguruskan hal pentadbiran negeri. Badan ini diketuai oleh Ketua Menteri dan dianggotai 10 menteri lain yang dipilih oleh Ketua Menteri dari kalangan ahli Dewan Undangan Negeri. Peranan dan struktur Kabinet Negeri menyamai struktur Kabinet Kerajaan Persekutuan, walaupun saiznya yang lebih kecil.[132][133]

Pecahan pentadbiran

Sabah terdiri daripada lima bahagian, yang seterusnya dibahagikan lagi kepada 30 daerah. Bagi setiap daerah, kerajaan negeri telah melantik seorang ketua kampung bagi setiap kampung. Pembahagian pentadbiran di Sabah telah diwarisi dari sistem provinsi sewaktu pentadbiran British. Semasa pemerintahan British, Residen telah dilantik untuk mentadbir setiap bahagian dan disediakan dengan sebuah istana. Jawatan Residen telah dimansuhkan dan digantikan dengan pegawai daerah bagi setiap daerah apabila Borneo Utara menjadi sebahagian daripada Malaysia. Sabah juga mempunyai 26 kerajaan tempatan, terdiri daripada sebuah dewan bandaraya, tiga majlis perbandaran dan 22 majlis daerah. Seperti negeri Malaysia yang lain, kerajaan tempatan terletak di bawah bidang kuasa kerajaan negeri.

Nama Bahagian Daerah Luas (km²) Populasi (2010)[134]
1 Pantai Barat Kota Belud, Kota Kinabalu, Papar, Penampang, Putatan, Ranau, Tuaran 7,588 1,067,589
2 Pedalaman Beaufort, Keningau, Kuala Penyu, Nabawan, Membakut[135], Sipitang, Sook[136], Tambunan, Tenom 18,298 424,534
3 Kudat Kota Marudu, Kudat, Pitas 4,623 192,457
4 Sandakan Beluran, Kinabatangan, Paitan[137], Sandakan, Telupid, Tongod 28,205 702,207
5 Tawau Kalabakan, Kunak, Lahad Datu, Semporna, Tawau 14,905 819,955

Politik

Rencana utama: Politik di Sabah

Menjelang pembentukan Malaysia pada tahun 1963, kerajaan sementara Borneo Utara telah menyerahkan Perjanjian 20 Perkara kepada kerajaan Tanah Melayu sebagai syarat sebelum menyertai Persekutuan. Borneo Utara bersetuju dengan pembentukan Malaysia dengan syarat bahawa hak-hak Wilayah mereka dilindungi. Pada mulanya, wilayah ini memasuki Malaysia sebagai wilayah autonomi. Walau bagaimanapun, bermula dari tempoh kedua pentadbiran BERJAYA di bawah pimpinan Harris Salleh, autonomi ini telah beransur-ansur terhakis di bawah pengaruh persekutuan dan hegemoni.[138] Antara perdebatan politik yang sering dibangkitkan oleh penduduk wilayah ini adalah penyerahan pulau Labuan kepada kerajaan Persekutuan dan perkongsian yang tidak sama rata serta eksploitasi sumber petroleum. Ini telah menyebabkan sentimen anti-persekutuan yang kuat sehingga terdapat panggilan untuk berpisah dari Persekutuan dalam kalangan rakyat Sabah.

Sehingga Pilihan raya umum Malaysia 2008, Sabah, bersama-sama dengan negeri Kelantan dan Terengganu, merupakan tiga negeri di Malaysia yang pernah diperintah oleh parti pembangkang. Diketuai oleh Joseph Pairin Kitingan, PBS membentuk kerajaan selepas memenangi pilihan raya 1985 dan memerintah Sabah sehingga 1994. Pada pilihan raya 1994, walaupun PBS memenangi pilihan raya, pengambilalihan oleh komponen BN menyebabkan BN yang mempunyai majoriti kerusi dan seterusnya mengambil alih pimpinan kerajaan Wilayah.[139] Salah satu ciri unik politik Sabah ialah ketika satu dasar dimulakan oleh bekas Perdana Menteri Mahathir Mohamad pada tahun 1994 di mana jawatan ketua menteri diputar di kalangan pihak gabungan setiap 2 tahun tanpa mengira parti pada masa itu, teorinya telah memberikan satu jumlah sama rata bagi setiap kumpulan etnik utama untuk memerintah Wilayah ini. Walau bagaimanapun, amalan sistem ini bermasalah kerana waktu yang diberikan adalah terlalu singkat untuk mana-mana pemimpin untuk membawa keluar pelan jangka panjang.[140] Namun, amalan ini telah berhenti sejak dengan kuasa yang kini dipegang majoriti dalam Dewan Undangan Negeri (DUN) oleh parti UMNO, yang juga memegang majoriti dalam Parlimen Persekutuan.

Campur tangan langsung politik oleh kerajaan persekutuan, contohnya pengenalan UMNO dan pemansuhan pos ketua menteri pada awal Konflik PBS-BERJAYA pada tahun 1985, juga dengan bersama-sama memilih puak saingan di Malaysia Timur kadang-kadang dilihat sebagai taktik politik oleh kerajaan persekutuan pimpinan UMNO untuk mengawal dan mengurus kuasa autonomi Wilayah-Wilayah Borneo.[141] Kerajaan persekutuan bagaimanapun cenderung untuk melihat bahawa tindakan ini adalah wajar terhadap pandangan sempit dalam kalangan penduduk wilayah ini yang kononnya tidak harmoni dengan pembangunan negara. Ini merumitkan hubungan kerajaan Persekutuan dan wilayah itu sehingga menjadi sumber perdebatan utama dalam politik Sabah.

Ekonomi

Rencana utama: Ekonomi Sabah

Ekonomi wilayah Sabah bergantung pada tiga sektor utama iaitu pembuatan, pertanian, pembalakan dan pelancongan. Petroleum dan minyak sawit kekal sebagai dua komoditi yang paling banyak dieksport. Import Sabah paling utama ialah dalam industri automotif, produk petroleum, baja, makanan serta barangan perkilangan.[142]

Pembuatan

Pelabuhan kontena di Teluk Sepanggar.

Terdapat beratus-ratus perusahaan kecil dan sederhana (PKS) dan industri kecil (IKS) di Sabah.[143] Beberapa syarikat juga telah mendapat nama seperti Gardenia. Kerajaan Sabah juga serius dalam mengejar perindustrian selaras dengan Pelan Koridor Pembangunan Sabah khususnya di kawasan Sepanggar dimana Taman Perindustrian Kota Kinabalu dan Terminal Pelabuhan Kontena Sepanggar terletak.

Pembalakan dan Pertanian

Sabah juga terkenal dengan hasil kayu balak,[144] tetapi dengan kekurangan pada kadar yang membimbangkan, usaha ekologi untuk menyelamatkan baki hutan yang masih ada telah dibuat pada awal tahun 1982 melalui kaedah pemuliharaan hutan dengan mengumpul spesies benih kayu yang berbeza dan menjalankan penanaman semula. Bagaimanapun, minyak sawit telah muncul sebagai pilihan petani untuk ditanam sebagai tanaman pertanian.[145][146] Lain-lain produk pertanian penting dalam ekonomi Sabah termasuk juga getah dan koko.[147][148]

Pelancongan

Rencana utama: Pelancongan di Sabah

Pelancongan, terutamanya eko-pelancongan, merupakan penyumbang utama kepada ekonomi Sabah. Pada tahun 2012, kira-kira 2,327,476 pelancong telah melawat Sabah[149] dan dijangkakan bahawa jumlah itu akan terus meningkat berikutan pelbagai aktiviti dan promosi yang diadakan oleh kerajaan negeri dan lembaga pelancongan negara. Selain itu, faktor kestabilan dan keselamatan wilayah ini juga telah menjadikannya sebagai salah satu destinasi yang dipilih oleh para pelancong. Antara destinasi yang menjadi tarikan utama pelancong adalah seperti Kolam air panas Poring, Tanjung Simpang Mengayau, Taman Pertanian Sabah, Taman Hutan Hujan Sandakan, Gunung Kinabalu, Lembah Danum, Sungai Padas, Pulau Sipadan, Pusat Pemuliharaan Orang Utan Sepilok, Long Pasia, Taman Pulau Penyu dan Monyet Proboscis Teluk Labuk.[150]

Sosial

Bahasa

Rencana utama: Bahasa Melayu Sabah

Bahasa Suku masing-masing adalah bahasa kebangsaan yang dituturkan seluruh etnik di wilayah ini. Manakala, Bahasa Inggeris adalah bahasa kedua di Sabah. Bahasa Melayu adalah bahasa ketiga dan dialek Sabah yang dipanggil Baku adalah sangat berbeza dengan dialek Johor-Riau yang dituturkan di Johor.[151] Sabah juga mempunyai slanga sendiri yang banyak terdapat dalam Bahasa Melayu . Di samping itu, bahasa pribumi seperti Bajau, Suluk, Kadazandusun, Brunei, Rungus, Lundayeh dan Murut mempunyai segmen mereka sendiri pada siaran radio wilayah Sabah.

Etnik

Rakyat Sabah dibahagikan kepada 32 kumpulan etnik, di mana hanya 28 diiktiraf sebagai Bumiputera, atau etnik asli Tanah Borneo [152]

Kumpulan etnik terbesar yang bukan asli Tanah Borneo adalah Bangsa Cina Han sebanyak (9%) Manakala dialek Cina yang berpengaruh di Sabah adalah Hakka dan diikuti oleh Kantonis dan Hokkien. Kebanyakan penempatan orang Cina di Sabah tertumpu di bandar dan pekan utama, iaitu di Kota Kinabalu, Sandakan dan juga Tawau. Kumpulan etnik pribumi yang terbesar di Sabah ialah Kadazandusun, Bajau, diikuti dengan Brunei, Murut, Suluk, Iranun, Orang Sungai, Ida'an dan Bisaya. Terdapat juga sebilangan kecil kaum India dan lain-lain bangsa Asia di Sabah . Orang Cocos dan Tidong juga merupakan salah satu etnik minoriti yang tinggal di Sabah terutamanya di Bahagian Tawau dan Lundayeh juga salah etnik minoriti yang tinggal di Long Pasia .Serta etnik Rungus tinggal di Kudat. Secara umumnya semua orang yang datang dari Sabah dikenali sebagai "Orang Sabah" dan mereka juga menganggap diri mereka seperti itu.

Demografi Sabah terdiri daripada pelbagai kumpulan etnik, antaranya:[153]

Lain-lain bangsa:

Budaya

Rencana utama: Budaya di Sabah

Penduduk wilayah ini terdiri dari berbagai kaum dengan latar belakang kebudayaan masing-masing. Penduduk aslinya terdiri daripada sekurang-kurangnya 30 kumpulan[154] dengan menggunakan lebih dari 50 bahasa dan tidak kurang dari 90 dialek. Antaranya ialah Kadazandusun, Bajau, Melayu Brunei, Murut, Idahan, Kedayan, Bisaya, Iranun, Rungus, Kimarang, Kwijau, Lundayeh, Ubian, Binadan, Orang Sungai, Tatana, Tagaas, Tausug dan lain-lain.

Penduduk

Rencana utama: Projek IC
Populasi di Borneo Utara – Statistik 1960[155]
(sekarang Sabah dan Labuan)
Populasi Peratus
Kadazan-Dusun
  
 32%
Murut
  
 4.9%
Bajau
  
 13.1%
Melayu Brunei
  
 0.4%
Lain-lain bangsa Muslim
  
 15.8%
Orang Indonesia
  
 5.5%
Orang Filipina
  
 1.6%
Cina
  
 23%
Sumber: Borneo Utara British (1961)

Penduduk Sabah meningkat sebanyak 651,304 pada tahun 1970 dan meningkat lagi kepada 929,299 selepas sedekad. Tetapi dalam dua dekad selepas tahun 1980, populasi penduduk wilayah ini meningkat dengan sangat ketara dengan mempunyai penduduk sebanyak 1.5 juta secara mengejut dan mencapai 2,468,246 menjelang tahun 2000. Sehingga tahun 2019, bilangan ini telah berkembang lagi sehingga 3,629,211, dengan warga asing yang menjadikan 21%(700,190) daripada jumlah populasi di wilayah ini.[156]


Populasi di Sabah – Statistik Mac 2019
Populasi Peratus
Kadazan-Dusun
  
 22.6%
Murut
  
 6.1%
Bajau
  
 11%
Melayu Brunei
  
 5%
Lain-lain bumiputera[157]
  
 23.4%
Cina
  
 9.1%
Lain-lain bukan bumiputera
  
 1.1%
Warga Asing
  
 21.8%
Sumber: Jabatan Perangkaan, Malaysia.

Populasi yang dianggarkan berdasarkan kumpulan etnik pada tahun Mac 2019 adalah seperti berikut:

Pendidikan

Pendidikan di wilayah ini telah bermula sejak zaman penjajah lagi, ketika itu sebuah sekolah telah dibina pada tahun 1883 di Sandakan oleh pihak misionari Roman Katolik.[158] Pelaksanaan pendidikan di Sabah juga diteruskan ketika Perang Dunia ke-II di mana ketika waktu pemerintahan Jepun, falsafah Jepun diajarkan kepada penduduk tempatan.[158] Namun ianya tamat apabila kekalahan Jepun dan diteruskan kembali dengan pendidikan Barat.[158] Pelan pendidikan lima tahun telah dilaksanakan dan digubal semasa tempoh 1947–1952 oleh pihak British.[158] Antara perkara yang ditekankan dalam pelan pendidikan ini adalah seperti; enam tahun pendidikan sekolah rendah untuk semua, pembanterasan buta huruf, pendidikan kesihatan dan pertanian, pendidikan untuk kanak-kanak perempuan dan juga latihan vokasional.[158] Dalam sistem pendidikan berkenaan, bahasa Inggeris merupakan bahasa utama.[158] Setelah menyertai Persekutuan Malaysia, pendidikan di Sabah telah menjadi tanggungjawab Kerajaan Persekutuan.[158] Perihal pendidikan ini terkandung dalam Akta Pendidikan 1961 yang kemudiannya dikembangkan ke Sabah pada tahun 1976.[158]

Agama

Rencana utama: Senarai kuil Hindu di Sabah
Agama di Sabah – Statistik 2020[159]
Agama Peratus
Islam
  
 69.6%
Kristian
  
 24.7%
Buddha
  
 5.1%
Lain-lain
  
 0.2%
Tidak beragama
  
 0.4%

Menurut perangkaan Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020 kira-kira 69.6% penduduk Sabah beragama Islam, 24.7% lagi adalah Kristian, 5.1% Buddha, 0.2% lain-lain dan 0.4% tidak beragama.[159]

Sejak penyatuan pada tahun 1963, Sabah telah mengalami perubahan yang ketara dalam komposisi agama, terutama dalam peratusan penduduknya yang menganut agama Islam. Pada tahun 1960, peratusan umat Islam adalah 36%, manakala Kristian 18%, kira-kira satu pertiga lagi kekal mengamalkan fahaman animisme.[160]

Dan Pada 23 September 1973, Bapa Kemerdekaan Sabah, Tun Datu Mustapha Datu Harun telah membentangkan usul di DUN Sabah untuk membuat pindaan Perlembagaan Negeri Artikel 5(A). Usul berkenaan diluluskan secara bulat suara melalui undian demokratik DUN Sabah. Pindaan itu menjelaskan agama Islam dicatatkan sebagai Agama Negeri tanpa menghalang agama-agama lain diamalkan dalam keadaan aman dan harmoni.

"'"Islam adalah agama Negara, tetapi agama lain boleh diamalkan dan berharmoni di mana-mana bahagian Negara."'"

— Tun Datu Mustapha Datu Harun


Penduduk terkenal

Rencana utama: Senarai orang dari Sabah

Galeri

  • Makanan laut di Sabah
    Makanan laut di Sabah
  • Alat muzik di pasar Sabah.
    Alat muzik di pasar Sabah.
  • Gunung Kinabalu, Sabah.
    Gunung Kinabalu, Sabah.
  • Kapalai Resort Sabah.
    Kapalai Resort Sabah.
  • Lebuh raya di Kota Kinabalu Sabah.
    Lebuh raya di Kota Kinabalu Sabah.
  • Padang Tuaran Sabah.
    Padang Tuaran Sabah.
  • Prince Tower, Kota Kinabalu Sabah.
    Prince Tower, Kota Kinabalu Sabah.
  • Mee Goreng Tuaran.
    Mee Goreng Tuaran.
  • Jambatan Sungai Labuaya Bailey Tuaran Sabah.
    Jambatan Sungai Labuaya Bailey Tuaran Sabah.
  • Matahari terbit dari pekan Tuaran, Sabah.
    Matahari terbit dari pekan Tuaran, Sabah.

Lihat juga

Rujukan

  1. ^ "Status Negeri atau Status Wilayah tidak jejas status Sabah, Sarawak dalam Malaysia, penjelasan mengenai penaiktarafan status 'Negeri'ke status 'Wilayah besar' untuk Sabah dan Sarawak, terhad kepada dua Wilayah Malaysia di Borneo sahaja selaras MA63". Astro Awani. Dicapai pada 29 Jul 2024.
  2. ^ "Negeri atau wilayah tidak jejas status Sabah, Sarawak dalam Malaysia". Astro Awani. Dicapai pada 29 Jul 2024.
  3. ^ "Pengenalan". Kerajaan Negeri Sabah. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 Mei 2016. Dicapai pada 25 Aug 2024.
  4. ^ "The Meaning of the Sabah State Crest". Sabah State Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 June 2014. Dicapai pada 10 June 2014.
  5. ^ "Lagu-Lagu Patriotik" [Patriotic Songs]. Sabah State Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 May 2016. Dicapai pada 20 May 2016.
  6. ^ The Report: Sabah 2011. Oxford Business Group. 2011. m/s. 10–143. ISBN 978-1-907065-36-1.
  7. ^ "The National Archives DO 169/254 (Constitutional issues in respect of North Borneo and Sarawak on joining the federation)". The National Archives. 1961–1963. Dicapai pada 23 April 2015.
  8. ^ Philip Mathews (28 February 2014). Chronicle of Malaysia: Fifty Years of Headline News, 1963–2013. Editions Didier Millet. m/s. 15–. ISBN 978-967-10617-4-9.
  9. ^ Frans Welman (9 March 2017). Borneo Trilogy Volume 1: Sabah. Booksmango. m/s. 159–. ISBN 978-616-245-078-5. Dicapai pada 28 May 2013.
  10. ^ "Malaysia Act 1963 (Chapter 35)" (PDF). The National Archives. United Kingdom legislation. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 November 2012. Dicapai pada 12 August 2011.
  11. ^ the Governments of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Federation of , North Borneo, Sarawak and Singapore (1963). Agreement relating to between United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Federation of North Borneo, Sarawak and Singapore . m/s. 1 – melalui Wikisource.
  12. ^ a b c d e f "Sabah @ a Glance". Department of Statistics,. Dicapai pada 29 December 2017.CS1 maint: extra punctuation (link) Ralat petik: Tag <ref> tidak sah, nama "statistics" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza
  13. ^ "Total population by ethnic group, administrative district and state, Malaysia" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. 2010. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 27 February 2012. Dicapai pada 25 February 2016.
  14. ^ "Subnational Human Development Index (2.1) [Sabah – Malaysia]". Global Data Lab of Institute for Management Research, Radboud University. Dicapai pada 12 November 2018.
  15. ^ Helmer Aslaksen (28 June 2012). "Time Zones in". Department of Mathematics, Faculty of Science, National University of Singapore. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 May 2016. Dicapai pada 21 May 2016.
  16. ^ "Postal codes in Sabah". cybo.com. Dicapai pada 12 July 2016.
  17. ^ "Postal codes in Semporna". cybo.com. Dicapai pada 12 July 2016.
  18. ^ "Area codes in Sabah". cybo.com. Dicapai pada 12 July 2016.
  19. ^ "State Code". Malaysian National Registration Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 May 2017. Dicapai pada 19 May 2017.
  20. ^ Teh Wei Soon (23 March 2015). "Some Little Known Facts On Malaysian Vehicle Registration Plates". Diarkibkan daripada vehicle-registration-plates.html yang asal Check |url= value (bantuan) pada 8 July 2015. Dicapai pada 12 July 2016. Text "publish Digest" ignored (bantuan)
  21. ^ a b Danny Wong Tze Ken (2015). "The Name of Sabah and the Sustaining of a New Identity in a New Nation" (PDF). Universiti Malaya Repository. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 25 February 2016. Dicapai pada 25 February 2016. dalam bahasa inggeris
  22. ^ Allen R. Maxwell (1981–1982). "The Origin of the name 'Sabah'". Sabah Society Journal. VII (No. 2).
  23. ^ a b Tang Ruxyn (26 April 2017). "The Stories And Facts Behind How The 13 States Of Malaysia Got Their Names". Says.com. Dicapai pada 23 July 2020.
  24. ^ W. H. Treacher (1891). "British Borneo: Sketches of Brunai, Sarawak, Labuan, and North Borneo". The Project Gutenberg eBook: 95. Dicapai pada 15 January 2013. Cite journal requires |journal= (bantuan)
  25. ^ Kaur, Jaswinder (16 September 2008). "Getting to Root of the Name Sabah". New Straits Times.
  26. ^ "Origin of Place Names – Sabah". National Library of Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-05-15. Dicapai pada 15 Januari 2013. Cite journal requires |journal= (bantuan)
  27. ^ Danny Wong Tze Ken (1999). "Migrasi Cina ke Sabah Sebelum Perang Dunia Kedua". Archipel. 58 (3): 131–158. doi:10.3406/arch.1999.3538.
  28. ^ Wan Kong Ann; Victor H. Mair; Paula Roberts; Mark Swofford (April 2013). "Meneliti Hubungan Antara China Purba dan Borneo Melalui Tapak Arkeologi Santubong" (PDF). Universiti Tsinghua dan Jabatan Bahasa dan Tamadun Asia Timur, University of Pennsylvania. Sino-Platonic Papers. ISSN 2157-9687. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 Mei 2016. Dicapai pada 14 Mei 2016.
  29. ^ Allen R. Maxwell (1981–1982). Asal usul nama 'Sabah'. Sabah Society Journal. VII (No. 2).
  30. ^ W. H. Treacher (1891). "British Borneo: Sketsa Brunai, Sarawak, Labuan, dan Borneo Utara". The Project Gutenberg eBook: 95. Dicapai pada 15 Oktober 2009. Cite journal requires |journal= (bantuan)
  31. ^ a b Rozan Yunos (21 September 2008). "Bagaimana Brunei kehilangan wilayah utaranya". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 Jun 2014. Dicapai pada 28 Oktober 2013.
  32. ^ a b Jonny Beardsall (15 Mei 2007). "Settled by the sea in the Land Below the Wind". The Telegraph. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 Januari 2022. Dicapai pada 1 June 2017.
  33. ^ Frans Welman (9 Mac 2017). Borneo Trilogy Jilid 2: Sabah. Booksmango. m/s. 125–. ISBN 978-616-245-079-2.
  34. ^ Joo Tick Lim; Azizan Abu Samah (2004). Cuaca dan iklim Malaysia. University of Malaya Press. ISBN 978-983-100-176-9.
  35. ^ Kathy MacKinnon (1996). The Ecology of Kalimantan. Periplus Editions. m/s. 55–57. ISBN 978-0-945971-73-3. Since 1980, the Sabah Museum staff have carried out excavations in the Madai and Baturong limestone massifs, at caves and open sites dated back 30,000 years. Baturong is surrounded by large area of alluvial deposits, formed by the damming of the Tingkayu River by a lava flow. The Tingkayu stone industry shows a unique level of skills for its period. The remains of many mammals, snakes, and tortoises were found, all food items collected by early occupants of the rock shelters.
  36. ^ a b "About Sabah". Perbadanan Promosi Pelancongan Sabah dan Muzium Negeri Sabah. Jabatan Pendidikan Sabah. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 May 2016. Dicapai pada 15 May 2016.
  37. ^ Durie Rainer Fong (10 April 2012). "Archaeologists hit 'gold' at Mansuli". The Star. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2014. Dicapai pada 26 April 2016.
  38. ^ Stephen Chia (2008). "Prehistoric Sites and Research in Semporna, Sabah, Malaysia". Bulletin of the Society for East Asian Archaeology. Centre for Archaeological Research Malaysia, University of Science, Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 Mei 2016. Dicapai pada 23 Mei 2016.
  39. ^ "Bukit Tengkorak Archaeological Sites, Semporna". Jabatan Muzium Sabah. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 Mac 2016. Dicapai pada 26 April 2016.
  40. ^ a b Wendy Hutton (2000). Adventure Guides: East Malaysia. Tuttle Publishing. m/s. 31–57. ISBN 978-962-593-180-7. Dicapai pada 26 Mei 2013.
  41. ^ a b Bilcher Bala (2005). Thalassocracy: a history of the medieval Sultanate of Brunei Darussalam. School of Social Sciences, University Malaysia Sabah. m/s. 30. ISBN 978-983-2643-74-6.
  42. ^ Barbara Watson Andaya and Leonard Y. Andaya (1982). A History of Malaysia. MacMillan Press Ltd. m/s. 58. ISBN 978-0-312-38121-9. Dicapai pada 15 Januari 2013.
  43. ^ a b Steven Runciman (2011). The White Rajah: A History of Sarawak from 1841 to 1946. Cambridge University Press. m/s. 14. ISBN 978-0-521-12899-5.
  44. ^ Edward Gibbon (1788). "Fall In The East — The Decline And Fall Of The Roman Empire [Chapter 64]". Perpustakaan Ethereal Klasik Kristian. Dicapai pada 18 October 2017. Hundred thousand Chinese imitated his example; and the whole empire, from Tonkin to the great wall, submitted to the dominion of Cublai. His boundless ambition aspired to the conquest of Japan: his fleet was twice shipwrecked; and the lives of a hundred thousand Mongols and Chinese were sacrificed in the fruitless expedition. But the neighbouring kingdoms, Corea, Tonkin, Cochinchina, Pegu, Bengal, and Tibet, were reduced in different degrees of tribute and obedience by the effort or terror of his arms. He explored the Indian Ocean with a fleet of a thousand ships: they sailed in sixty-eight days, most probably to Borneo, under the equinoctial line; and though they returned not without spoil or glory, the emperor was dissatisfied that the savage king had escaped from their hands.
  45. ^ Henry Miers Elliot (2013). The History of India, as Told by Its Own Historians: The Muhammadan Period. Cambridge University Press. m/s. 27. ISBN 978-1-108-05585-7.
  46. ^ Brunei (2004). Brunei Darussalam. Jabatan Penyiaran dan Maklumat, Pejabat Perdana Menteri.
  47. ^ Ming shi, 325, p. 8411, p. 8422.
  48. ^ John Norman Miksic; Goh Geok Yian (2016). Ancient Southeast Asia. Taylor & Francis. m/s. 501. ISBN 978-1-317-27904-4.
  49. ^ a b c d Mohammad Al-Mahdi Tan Kho; Hurng-yu Chen (Julai 2014). "Malaysia-Philippines Territorial Dispute: The Sabah Case" (PDF). Universiti Kebangsaan Chengchi. NCCU Institutional Repository. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 9 Mei 2016. Dicapai pada 9 Mei 2016.
  50. ^ a b Marie-Sybille de Vienne (2015). Brunei: From the Age of Commerce to the 21st Century. NUS Press. m/s. 42. ISBN 978-9971-69-818-8.
  51. ^ Shih-shan Henry Tsai (1996). The Eunuchs in the Ming Dynasty. SUNY Press. m/s. 152. ISBN 978-0-7914-2687-6.
  52. ^ Henry Wise (1846). A Selection from Papers Relating to Borneo and the Proceedings at Sarāwak of James Brooke ... publisher not identified. m/s. 10.
  53. ^ a b c d e f g h "History of Sabah". Jabatan Pendidikan Sabah. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 Mei 2016. Dicapai pada 14 Mei 2016.
  54. ^ "Sultan-Sultan Brunei" [Sultans of Brunei]. Kerajaan Brunei. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 Januari 2017. Dicapai pada 27 Januari 2017.
  55. ^ a b Haslin Gaffor (10 April 2007). "Coffins dating back 1,000 years are found in the Kinabatangan Valley". Bernama. The Star. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Oktober 2017. Dicapai pada 22 Oktober 2017.
  56. ^ Rozella Mahjhrin (30 September 2016). "Intriguing resting place". New Sabah Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Oktober 2017. Dicapai pada 22 Oktober 2017.
  57. ^ "More shipwrecks lurk off Sabah". Daily Express. 29 Julai 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Februari 2017. Dicapai pada 8 Februari 2017.
  58. ^ Ooi, Keat Gin (2015). Brunei: History, Islam, Society and Contemporary Issues. Routledge. m/s. 22–110. ISBN 978-1-317-65998-3 – melalui Google Books.
  59. ^ Graham Saunders (2002). A history of Brunei. Routledge. m/s. 40. ISBN 978-0-7007-1698-2. Dicapai pada 26 Mei 2013 – melalui Google Books.
  60. ^ Rozan Yunos (24 Oktober 2011). "In search of Brunei Malays outside Brunei". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 May 2016. Dicapai pada 28 Disember 2012.
  61. ^ P. M. Holt; Ann K. S. Lambton; Bernard Lewis (1977). The Cambridge History of Islam: Volume 2A, The Indian Sub-Continent, South-East Asia, Africa and the Muslim West. Cambridge University Press. m/s. 129. ISBN 978-0-521-29137-8 – melalui Google Books.
  62. ^ a b c d Jatswan S. Sidhu (2009). Historical Dictionary of Brunei Darussalam. Scarecrow Press. m/s. 53. ISBN 978-0-8108-7078-9 – melalui Google Books.
  63. ^ Ring, Trudy; Salkin, Robert M.; La Boda, Sharon (1996). International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania. Taylor & Francis. m/s. 160. ISBN 978-1-884964-04-6 – melalui Google Books.
  64. ^ Eko Prayitno Joko. "Isu Pemilikan Wilayah Pantai Timur Sabah: Satu Penulusuran daripada Sumber Sejarah" (PDF) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Universiti Malaysia Sabah. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 19 Mei 2016. Dicapai pada 19 Mei 2016.
  65. ^ a b c d e f g Bachamiya Abdul Hussainmiya (2006). Brunei: revival of 1906: a popular history. Brunei Press. ISBN 978-99917-32-15-2 – melalui Google Books.
  66. ^ a b Rozan Yunos (7 Mac 2013). "Sabah and the Sulu claims". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 June 2014. Dicapai pada 20 September 2013.
  67. ^ James Francis Warren (2002). Iranun and Balangingi: globalization, maritime raiding and the birth of ethnicity. NUS Press. m/s. 409. ISBN 978-9971-69-242-1 – melalui Google Books.
  68. ^ Mencari Indonesia: demografi-politik pasca-Soeharto [Finding Indonesia: post-Soeharto demographic politics] (dalam bahasa Indonesia). Yayasan Obor Indonesia. 2007. m/s. 123. ISBN 978-979-799-083-1 – melalui Google Books.
  69. ^ Ranjit Singh (2000). The Making of Sabah, 1865–1941: The Dynamics of Indigenous Society. University of Malaya Press. ISBN 978-983-100-095-3 – melalui Google Books.
  70. ^ R. Haller-Trost (1998). The Contested Maritime and Territorial Boundaries of Malaysia: An International Law Perspective. Kluwer Law International. ISBN 978-90-411-9652-1 – melalui Google Books.
  71. ^ Burhan Djabier Magenda (2010). East Kalimantan: The Decline of a Commercial Aristocracy. Equinox Publishing. m/s. 42. ISBN 978-602-8397-21-6 – melalui Google Books.
  72. ^ Howard T. Fry (1970). Alexander Dalrymple (1737-1808) and the Expansion of British Trade. Routledge. m/s. 68–. ISBN 978-0-7146-2594-2. Dicapai pada 25 Mei 2013.
  73. ^ Sixto Y. Orosa (1931). "The Sulu Archipelago and its people". Yonkers on Hudson, N. Y., World Book Company, University of Michigan. m/s. 29. Dicapai pada 26 August 2016 – melalui Internet Archive.
  74. ^ a b c Robert Fitzgerald (2016). The Rise of the Global Company: Multinationals and the Making of the Modern World. Cambridge University Press. m/s. 75. ISBN 978-0-521-84974-6 – melalui Google Books.
  75. ^ Charles Alfred Fisher (1966). South-East Asia: A Social, Economic and Political Geography. Taylor & Francis. m/s. 147. GGKEY:NTL3Y9S0ACC. Dicapai pada 26 May 2013 – melalui Google Books.
  76. ^ J. M. Gullick (1967). Malaysia and Its Neighbours. Routledge & K. Paul. m/s. 148–149. ISBN 978-0-7100-4141-8 – melalui Google Books.
  77. ^ Keat Gin Ooi (2004). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to Timor. R–Z. volume three. ABC-CLIO. m/s. 251. ISBN 978-1-57607-770-2. Dicapai pada 26 Mei 2013 – melalui Google Books.
  78. ^ British Government (1885). "British North Borneo Treaties. (British North Borneo, 1885)" (PDF). lawnet.sabah.gov.my. Sabah State Government (State Attorney-General's Chambers). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 29 Oktober 2013. Dicapai pada 24 Februari 2013.
  79. ^ Carl Skutsch (2013). Encyclopedia of the World's Minorities. Routledge. m/s. 679. ISBN 978-1-135-19388-1 – melalui Google Books.
  80. ^ a b Callistus Fernandez (2001). "The Legend by Sue Harris: A Critique of the Rundum Rebellion and a Counter Argument of the Rebellion" (PDF). Jabatan Sosiologi, Universiti Kebangsaan Singapura (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Universiti Sains Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2 Jun 2016. Dicapai pada 2 June 2016.
  81. ^ Gordon L. Rottman (2002). World War II Pacific Island Guide: A Geo-military Study. Greenwood Publishing Group. m/s. 206. ISBN 978-0-313-31395-0.
  82. ^ Claudette Colbert, Patric Knowles (20 Februari 1950). Three Came Home (Full Movie) (video). 20th Century Fox. Peritiwa berlaku pada 00:12:55. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 Disember 2021.
  83. ^ a b c Regina Lim (2008). Federal-state Relations in Sabah, Malaysia: The Berjaya Administration, 1976–85. Institute of Southeast Asian Studies. m/s. 36–84. ISBN 978-981-230-812-2 – melalui Google Books.
  84. ^ Keat Gin Ooi (2006). "The 'Slapping Monster' and Other Stories: Recollections of the Japanese Occupation (1941–1945) of Borneo through Autobiographies, Biographies, Memoirs, and Other Ego-documents". Journal of Colonialism and Colonial History. 7 (3). doi:10.1353/cch.2007.0009. S2CID 162251646.
  85. ^ a b Keat Gin Ooi (2010). The A to Z of Malaysia. Scarecrow Press. m/s. 214. ISBN 978-1-4616-7199-2 – melalui Google Books.
  86. ^ Keat Gin Ooi (2010). The Japanese Occupation of Borneo, 1941–45. Routledge. m/s. 164. ISBN 978-1-136-96309-4 – melalui Google Books.
  87. ^ Tanaka, Y. (2019). Hidden Horrors: Japanese War Crimes In World War II. Taylor & Francis. m/s. 13. ISBN 978-0-429-72089-5. Dicapai pada 24 January 2025.
  88. ^ Jane Bickersteth; Amanda Hinton (1996). Malaysia & Singapore Handbook. Footprint Handbooks. ISBN 978-0-8442-4909-4.
  89. ^ "General information about Australian prisoners of the Japanese". Australian War Memorial. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 Mei 2016. Dicapai pada 16 Mei 2016.
  90. ^ "World War II > Japan > Sandakan". Australian War Memorial. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 Mei 2016. Dicapai pada 14 Mei 2016.
  91. ^ "The Marches". Government of Australia. Australia's War 1939–1945. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 Mac 2017. Dicapai pada 14 Mei 2016.
  92. ^ Gin, Ooi Keat (Oktober 2002). "Prelude to Invasion: Covert Operations Before the Re-occupation of Northwest Borneo, 1944–45". Journal of the Australian War Memorial (37). ISSN 1327-0141. Dicapai pada 2 November 2014.
  93. ^ "Prelude to invasion: covert operations before the re-occupation of Northwest Borneo, 1944-45". Australian War Memorial. Dicapai pada 5 Ogos 2024.
  94. ^ Lynette Ramsay Silver (2010). Blood Brothers: Sabah and Australia, 1942–1945. Opus Publications. ISBN 978-983-3987-39-9 – melalui Google Books.
  95. ^ A Military History of Australia (ed. 3rd). Cambridge University Press. 2008. m/s. 191. ISBN 978-0-511-48134-5.
  96. ^ "British North Borneo Becomes Crown Colony". Kalgoorlie Miner. Trove. 18 Julai 1946. m/s. 1. Dicapai pada 17 Mei 2016.
  97. ^ Frans Welman. Borneo Trilogy Volume 1: Sabah. Booksmango. m/s. 159–. ISBN 978-616-245-078-5.
  98. ^ Ismail Ali. "The Role and Contribution of the British Administration and the Capitalist in the North Borneo Fishing Industry, 1945–63" (PDF). Pascasarjana Unipa Surabaya. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 7 Jun 2015. Dicapai pada 22 April 2015.
  99. ^ Charles P. Williamson (30 Julai 1929). "Treaty over Turtle Islands". The Telegraph. Dicapai pada 17 Mei 2016 – melalui Google News.
  100. ^ Peter C. Richards (6 Disember 1947). "New Flag Over Pacific Paradise". The Sydney Morning Herald. Dicapai pada 22 Oktober 2015 – melalui Google News.
  101. ^ "The National Archives DO 187/31 (Declarations of independence by Sarawak, Sabah and Singapore)". The National Archives. 1963. Dicapai pada 9 Februari 2025.
  102. ^ "The National Archives DO 169/254 (Constitutional issues in respect of North Borneo and Sarawak on joining the federation)". The National Archives. 1961–1963. Dicapai pada 23 April 2015.
  103. ^ Philip Mathews (28 Februari 2014). Chronicle of Malaysia: Fifty Years of Headline News, 1963–2013. Editions Didier Millet. m/s. 15. ISBN 978-967-10617-4-9.
  104. ^ Frans Welman (9 Mac 2017). Borneo Trilogy Volume 1: Sabah. Booksmango. m/s. 159. ISBN 978-616-245-078-5. Dicapai pada 28 Mei 2013.
  105. ^ "Sarawak: Report of the Commission of Enquiry, North Borneo and Sarawak, 1962 (Cobbold Commission)". The National Archives. 1962. Dicapai pada 16 Mei 2016 – melalui discovery.national archives.gov.uk.
  106. ^ Edwin Lee (1976). The Towkays of Sabah: Chinese Leadership and Indigenous Challenge in the Last Phase of British Rule. Singapore University Press – melalui Google Books.
  107. ^ P. J. Granville-Edge (1999). The Sabahan: the life & death of Tun Fuad Stephens. Family of the late Tun Fuad Stephens. ISBN 978-983-40114-0-6.
  108. ^ "Trust and Non-self governing territories". Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 Mei 2011. Dicapai pada 2 April 2016.
  109. ^ "United Nations Member States". Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu. 3 Julai 2006. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 Mac 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
  110. ^ Bryan Perrett (2007). British Military History For Dummies. John Wiley & Sons. m/s. 402. ISBN 978-0-470-06191-6 – melalui Google Books.
  111. ^ Center for Strategic Intelligence Research (U.S.) (2007). A Muslim archipelago: Islam and Politics in Southeast Asia. Government Printing Office. m/s. 19. ISBN 978-0-16-086920-4.
  112. ^ a b "I. North Borneo Claim". Excerpt from President Diosdado Macapagal's State-of-the-Nation Message to the Congress of the Philippines. Kerajaan Filipina. 28 Januari 1963. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Mac 2021. Dicapai pada 17 Mei 2016.
  113. ^ Erwin S. Fernandez (December 2007). "Philippine-Malaysia Dispute over Sabah: A Bibliographic Survey" (PDF). Department of Filipino and Philippine Literature, University of the Philippines. De La Salle University. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 16 Mei 2016. Dicapai pada 17 May 2016.
  114. ^ Great Britain. Colonial Office; Malaysia; Great Britain. Office of Commonwealth Relations (1963). Malaysia: agreement concluded between the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, the Federation of Malaya, North Borneo, Sarawak, and Singapore. H. M. Stationery Off.
  115. ^ "The story behind Keningau's oath stone". Bernama. The Borneo Post. 30 November 2010. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 Ogos 2016. Dicapai pada 26 Ogos 2016.
  116. ^ R. S. Milne; K. J. Ratnam (Mei 1969). "Patterns and Peculiarities of Voting in Sabah, 1967". Asian Survey. 9 (5): 373–381. doi:10.2307/2642463. JSTOR 2642463.
  117. ^ "Sabah – Lest We Forget". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 Ogos 2013. Dicapai pada 17 Jun 2013.
  118. ^ Arfa Yunus (5 April 2015). "Past air crashes that involved VIPs". The Rakyat Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 Julai 2015. Dicapai pada 24 Julai 2015.
  119. ^ John Kincaid; Anwar Shah (2007). The Practice of Fiscal Federalism: Comparative Perspectives. McGill-Queen's Press. m/s. 186. ISBN 978-0-7735-6044-4 – melalui Google Books.
  120. ^ "Laws of Malaysia A585 Constitution (Amendment) (No. 2) Act 1984". dvs.gov.my. Jabatan Perkhidmatan Veterinar, Kerajaan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 April 2014. Dicapai pada 28 April 2014.
  121. ^ "Remembering Jesselton's birth". Daily Express. 31 Januari 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 Mei 2016. Dicapai pada 14 Mei 2016.
  122. ^ "Sipadan Dan Ligitan Milik Malaysia". myKMU.net. MY. 17 Disember 2012. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  123. ^ Najib, Najiah (30 Disember 2013). "Lahad Datu invasion: A painful memory of 2013". Astro Awani. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 Mac 2021. Dicapai pada 20 April 2021.
  124. ^ Poling, Gregory; DePadua, Phoebe; Frentasia, Jennifer (8 Mac 2013). "The Royal Army of Sulu Invades Malaysia". Center for Strategic & International Studies. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Mac 2021. Dicapai pada 20 April 2021.
  125. ^ Bunyan, John (25 Februari 2019). "After six years, police commandos shed light on Lahad Datu incursion". Malay Mail. Dicapai pada 24 Januari 2025. The Lahad Datu standoff reportedly saw a total of 68 deaths, including 56 from the Sulu sultanate, nine from the Malaysian authorities and six civilians.
  126. ^ "Sabah fishermen spared Super Typhoon Haiyan's wrath". The Star. 10 November 2013. Dicapai pada 1 Jun 2017.
  127. ^ George Thomas Kurian (1987). The Encyclopedia of the Third World: Guinea-Bissau to Peru. Facts on File. ISBN 978-0-8160-1120-9.
  128. ^ a b c Uwe Tietze (2007). Credit and Microfinance Needs in Inland Capture Fisheries Development and Conservation in Asia. Food & Agriculture Org. m/s. 130–131. ISBN 978-92-5-105756-8.
  129. ^ "106 die in storm and 3,000 are left homeless". The Irish Times. 27 Disember 1996. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Mei 2016. Dicapai pada 22 Mei 2016.
  130. ^ "The Christmas Day Storm – Typhoon GREG". CNN and The Star. School of Meteorology, Universiti Oklahoma. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 Ogos 2005. Dicapai pada 22 Mei 2016.
  131. ^ "Shedding new light on recent Sabah earthquake". Nanyang Technological University. Jun 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 Mei 2016. Dicapai pada 6 Jun 2015.
  132. ^ "Struktur Pentadbiran Kerajaan Negeri". Kerajaan Negeri Sabah. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  133. ^ "Perlembagaan Malaysia". Universiti Utara Malaysia. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  134. ^ "Population Distribution and Basic Demographic Characteristics, 2010" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. Dicapai pada 15 Januari 2013.
  135. ^ Corlleus, Kennedy (14 Oktober 2023). "Membakut secara rasminya menjadi daerah penuh". Utusan Borneo. Dicapai pada 21 September 2025.
  136. ^ Ansiung, Marutin (1 Mei 2025). "Sook kini daerah penuh". Daily Express (Malaysia). Dicapai pada 21 September 2025.
  137. ^ Siong Han, Yap (31 Mac 2024). "Paitan, Sook akan dinaik taraf jadi daerah penuh". Utusan Borneo. Dicapai pada 21 September 2025.
  138. ^ Regina Lim (2008), Federal-State Relations in Sabah, Malaysia: The Berjaya Administration, 1976-85, Institute of Southeast Asian Studies, m/s. 68, ISBN 9789812308122, dicapai pada 2013-01-19
  139. ^ Boon Kheng Cheah (2002), Malaysia: The Making of a Nation, Volume 1 of History of Nation-Building Series, Institute of Southeast Asian Studies, m/s. 63, ISBN 9789812301758, dicapai pada 2013-01-19 |volume= has extra text (bantuan)
  140. ^ K. Kesavapany, Kin Wah Chin (2004), Southeast Asian Affairs 2004, Institute of Southeast Asian Studies, m/s. 157, ISBN 9789812302380, dicapai pada 2013-01-19
  141. ^ Frederik Holst (2012), Ethnicization and Identity Construction in Malaysia, Routledge Malaysian Studies Series, London: Routledge, ISBN 9781136330599, dicapai pada 2013-01-19
  142. ^ SABAH SELECTED FACTS AND FIGURES, Institute for Development Studies
  143. ^ "Federation of Sabah Manufacturers (FSM)". Fsm.my. 11 September 1984. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  144. ^ Department of Statistics Malaysia, penyunting (1947–2010), PERHUTANAN - Department of Statistics Malaysia, Sabah: Department of Statistics Malaysia, m/s. 129–130, dicapai pada 2013-01-16
  145. ^ "Sabah kekal pengeluar utama minyak sawit negara - Bernard". Utusan Malaysia. 27 Februari 2012. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  146. ^ "SABAH PENGELUAR UTAMA MINYAK SAWIT". Sabahkini.net. 28 Februari 2012. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  147. ^ "Sasar jadi pengeluar getah utama dunia". Berita Harian. 10 November 2011. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  148. ^ "Pengeluaran". Lembaga Koko Malaysia. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  149. ^ Sabah : Visitors Arrival by Nationality 2012, Sabah Tourism Board. Capaian 16 Januari 2013.
  150. ^ Tempat Menarik Sabah, Pejabat Perhubungan Negeri Sabah. Capaian 27 Januari 2013.
  151. ^ "Language And Social Context". Streetdirectory.com. 13 Mei 1969. Dicapai pada 16 Januari 2013.
  152. ^ Oxford Business Group, penyunting (2011), The Report: Sabah 2011, Oxford Business Group, m/s. 10, ISBN 9781907065361, dicapai pada 2013-01-16
  153. ^ a b Languages of Malaysia (Sabah). Ethnologue. Capaian 16 Januari 2013
  154. ^ Kepelbagaian Budaya Suku Kaum Di Sabah Perlu Di Dokumentasi - Rais Bernama. 22 Januari 2010.
  155. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Sadiq
  156. ^ Mahathir rejects Sabah Royal Commission of Inquiry (RCI) plan
  157. ^ a b Bumiputera di Sabah bermakna jika salah satu daripada ibu bapa adalah berketurunan Melayu Islam atau pribumi Sabah seperti yang dinyatakan dalam Perkara 160A (6)(a) Perlembagaan Malaysia; dan anaknya akan dianggap sebagai Bumiputra
  158. ^ a b c d e f g h "SEJARAH PERKEMBANGAN PENDIDIKAN DI SABAH (1963-1988)". Sabah Education. Dicapai pada 25 Januari 2013.
  159. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Religion in Sabah
  160. ^ "Religion and Societies: Asia and the Middle East - Google Books". Books.google.com.my. Dicapai pada 16 Januari 2013.

Pautan luar


Pusat Layanan

UNIVERSITAS TEKNOKRAT INDONESIA | ASEAN's Best Private University
Jl. ZA. Pagar Alam No.9 -11, Labuhan Ratu, Kec. Kedaton, Kota Bandar Lampung, Lampung 35132
Phone: (0721) 702022
Email: pmb@teknokrat.ac.id