Sarawak
سراوق | |
|---|---|
| Nama panggilan: Bumi Kenyalang[1] | |
| Cogan kata: Bersatu, Berusaha, Berbakti | |
| Lagu: Ibu Pertiwiku [2] | |
 | |
| Koordinat: 2°48′N 113°53′E / 2.800°N 113.883°E | |
| Negara | Malaysia |
| Kesultanan Sarawak | 1599 |
| Kerajaan Sarawak | 24 September 1841 |
| Pendudukan Jepun | 16 Disember 1941 |
| Tanah jajahan mahkota | 1 Julai 1946 |
| Mendapat hak pemerintahan sendiri | 22 Julai 1963[3][4] |
| Persekutuan Malaysia | 16 September 1963[5][6] |
| Ibu negeri (dan bandar terbesar) | Kuching |
| Bahagian | |
| Pentadbiran | |
| • Yang di-Pertua Negeri | Wan Junaidi Tuanku Jaafar |
| • Premier | Abang Johari Openg (GPS-PBB) |
| Keluasan | |
| • Jumlah | 124,450 km2 (48,050 batu persegi) |
| Penduduk (2024)[8] | |
| • Jumlah | 2,939,785 |
| • Kepadatan | 24/km2 (61/batu persegi) |
| Demonim | Rakyat Sarawak |
| Indeks Pembangunan Manusia (HDI) | |
| • HDI (2023) | 0.824 |
| Zon waktu | UTC+8 (MST[10]) |
| Poskod | |
| Kod panggilan | 082 hingga 086[13] |
| Kod ISO 3166 | K (MY-13, 50–53)[14][15] |
| Pendaftaran kenderaan | QA hingga QT[16] |
| Laman sesawang | "Official Portal of the Sarawak Government". |
Sarawak (Jawi: سراوق) atau dikenali juga sebagai Sarawak Bumi Kenyalang (سراوق بومي کڽالڠ) merupakan sebuah wilayah di Malaysia. Sarawak merupakan negeri yang terbesar di Malaysia, dengan keluasannya hampir menyamai keluasan Semenanjung Malaysia. Sarawak terletak di Malaysia Timur, tepatnya di barat laut pulau Borneo, bersempadan dengan wilayah Sabah di timur laut, Kalimantan (wilayah Indonesia di Borneo) di selatan dan negara Brunei di timur laut.[17] Ibu negeri Sarawak, Kuching merupakan bandar terbesar di Sarawak, pusat ekonomi negeri dan merupakan pusat pentadbiran kerajaan negeri Sarawak. Antara bandar dan pekan lain yang terletak di Sarawak termasuklah Miri, Sibu dan Bintulu. Setakat tahun 2020, negeri Sarawak mempunyai jumlah populasi seramai 2.453 juta orang. Sarawak beriklim khatulistiwa dengan hutan hujan tropika dan berbagai spesies haiwan dan tumbuhan, serta beberapa sistem gua yang terkenal di Taman Negara Mulu. Sarawak juga menempatkan sungai terpanjang di Malaysia, iaitu Batang Rajang, di mana Empangan Bakun, empangan terbesar di Asia Tenggara juga terletak di salah satu anak sungainya, iaitu Sungai Balui. Gunung Murud merupakan puncak tertinggi di negeri ini, dengan ketinggian 2,424 meter.
Penempatan manusia yang paling awal diketahui di Sarawak adalah di Gua Niah yang berusia kira-kira 40,000 tahun dahulu. Satu siri seramik Cina bertarikh dari abad ke-8 hingga ke-13 Masihi telah ditemui di tapak arkeologi Santubong. Wilayah pesisir Sarawak berada di bawah pengaruh Empayar Brunei pada abad ke-16. Pada tahun 1839, James Brooke, seorang penjelajah British, tiba di Sarawak. Beliau dan keturunannya telah memerintah Sarawak dari tahun 1841 hingga 1946. Semasa Perang Dunia Kedua, Sarawak telah dijajah oleh Jepun selama tiga tahun. Selepas perang, Rajah Putih yang terakhir, Charles Vyner Brooke, menyerahkan Sarawak ke Britain, dan pada tahun 1946 ia menjadi sebuah Koloni Mahkota British. Pada 22 Julai 1963, Sarawak diberikan kuasa untuk mewujudkan kerajaan sendiri oleh British dan kemudiannya menjadi salah satu wilayah dalam Persekutuan Malaysia, yang ditubuhkan pada 16 September 1963. Namun, persekutuan itu ditentang oleh Indonesia yang membawa kepada konfrontasi selama tiga tahun. Pembentukan Malaysia juga mengakibatkan pemberontakan komunis yang berlangsung hingga tahun 1990.
Ketua wilayah Sarawak ialah Yang di-Pertua Negeri Sarawak, manakala ketua kerajaan Sarawak ialah Premier Sarawak. Sarawak dibahagikan kepada beberapa bahagian, dan daerah-daerah, yang ditadbir oleh sebuah sistem yang dimodelkan dengan teliti pada sistem Westminster dan juga merupakan sistem perundangan negeri yang terawal di Malaysia. Menurut Perlembagaan Persekutuan, Sarawak mempunyai kuasa autonomi yang lebih besar berbanding negeri-negeri di Semenanjung Malaysia.
Kerana sumber semula jadinya yang besar, ekonomi Sarawak dikhususkan dalam eksport minyak dan gas, kayu, dan kelapa sawit. Sarawak juga mempunyai sektor-sektor lain seperti sektor perkhidmatan (perkhidmatan awam dan swasta), sektor kewangan dan pelaburan, sektor perkilangan dan perindustrian, sektor perniagaan, sektor pembinaan (projek hartanah, perumahan, dan pembangunan bandar), sektor sumber tenaga alternatif (tenaga hidrogen, tenaga air, tenaga solar, dan tenaga geothermal), sektor pertanian moden, serta sektor pelancongan dan kebudayaan yang semakin rancak. Sarawak mempunyai pelbagai kaum dan etnik yang sangat unik, penuh kebudayaan, dan linguistik. Mereka terdiri daripada kumpulan etnik utama termasuk Iban, Cina, Melayu, Melanau, Bidayuh, Kenyah, Kelabit, dan Orang Ulu. Bahasa Inggeris dan Bahasa Melayu merupakan bahasa rasmi bagi wilayah Sarawak, manakala Bahasa Iban merupakan bahasa pertuturan majoriti masyarakat setempat di Sarawak. Sarawak juga merupakan satu-satunya wilayah yang tidak mempunyai agama rasminya sendiri.
Etimologi
.jpg)
Penjelasan yang diterima umum mengenai nama negeri ini adalah bahawa ia berasal dari perkataan Melayu Sarawak serawak, yang bermaksud antimoni. Penjelasan alternatif yang popular pula berasal dari penguncupan empat kata Melayu yang kononnya diucapkan oleh Pengiran Muda Hashim (ayahanda saudara kepada Sultan Brunei), "Saya serah pada awak", ketika beliau memberikan Sarawak kepada James Brooke, seorang penjelajah Inggeris pada tahun 1841.[18] Walau bagaimanapun, penjelasan yang kedua adalah tidak benar: wilayah itu telah pun dinamakan Sarawak sebelum ketibaan James Brooke, dan perkataan awak itu bukan dalam perbendaharaan kata Bahasa Melayu Sarawak sebelum pembentukan Malaysia.[19]
Sarawak digelar sebagai Bumi Kenyalang. Burung-burung ini adalah simbol-simbol budaya yang penting bagi masyarakat Dayak, yang mewakili semangat Tuhan. Ia juga dipercayai bahawa jika seekor enggang kelihatan terbang di atas kediaman, ia akan membawa nasib baik kepada masyarakat setempat. Sarawak mempunyai lapan daripada 54 spesis enggang di seluruh dunia, dan Enggang badak adalah burung rasmi wilayah Sarawak.[20]
Sejarah
Kerajaan Kesultanan Brunei ( Abad ke-15 – 1841) [21]
Kerajaan Sarawak Pertama (1841 – 1941)
Empayar Jepun (1942 – 1945)
Kerajaan Sarawak Kedua (1945 – 1946 (kerajaan interim British Australia)) ; (1963 – 1973)
Tanah Jajahan Mahkota Sarawak (1946 – 1963)
Malaysia (1963 – kini)
Diketahui bahawa adanya penduduk yang tinggal di sekitar mulut barat Gua Niah (terletak 110 kilometer di barat daya Miri) 40,000 tahun yang lalu.[22][23] Tengkorak manusia moden yang ditemui berhampiran Gua Niah ialah contoh sisa manusia tertua yang ditemui di Malaysia dan tengkorak manusia moden yang tertua dari Asia Tenggara.[22][23][24][25] Seramik Cina yang berasal dari dinasti Tang dan Song (8 hingga 13 abad Masihi, masing-masing) ditemui di Santubong (berhampiran Kuching) yang menandakan kepentingannya sebagai pelabuhan.[26]
Empayar Brunei ditubuhkan di kawasan pesisir Sarawak pada pertengahan abad ke-15,[27] dan kawasan Kuching dikenali oleh kartografer Portugis semasa abad ke-16 sebagai Cerava, salah satu daripada lima pelabuhan besar Borneo.[28][29] Menjelang abad ke-19, pengaruh Empayar Brunei semakin merosot, mengekalkan pegangan kecil di sepanjang kawasan pantai di Sarawak yang dikawal oleh pemimpin Melayu separuh bebas. Jauh dari pantai, perang wilayah berlaku antara orang Iban dan persekutuan Kenyah-Kayan.[30]
Penemuan bijih antimoni di rantau Kuching mendorong Pengiran Indera Mahkota, wakil Sultan Brunei, untuk meningkatkan pembangunan di wilayah antara 1824 dan 1830. Peningkatan pengeluaran antimoni di rantau ini menyebabkan Kesultanan Brunei menuntut cukai yang lebih tinggi, yang akhirnya membawa kepada pergolakan awam.[31] Pada tahun 1839, Sultan Omar Ali Saifuddin II (1827-1852) menugaskan ayahanda saudaranya, Pengiran Muda Hashim untuk memulihkan keamanan, tetapi ketidakupayaan Pengiran Muda Hashim untuk melakukan itu menyebabkan beliau meminta bantuan pelaut British, James Brooke. Kejayaan Brooke dalam menghancurkan pemberontakan itu dihadiahi dengan antimoni, harta dan kuasa pemerintahan di Sarawak, yang pada masa itu hanya terdiri daripada kawasan kecil yang berpusat di Kuching.[32][33]
_by_Francis_Grant.jpg)
Keluarga Brooke, yang kemudiannya dipanggil Raja Putih Sarawak, mula memperluas wilayah yang telah diserahkan kepada mereka.[34] Dengan perluasan ini timbul keperluan tadbir urus yang cekap dan dengan itu, bermula pada tahun 1841, Sarawak mula dipisahkan kepada beberapa pecahan pentadbiran yang pertama[35] dengan mata wang sendiri iaitu dolar Sarawak mula digunakan pada tahun 1858.[36] Pada tahun 1912, Sarawak terbahagi kepada lima bahagian. masing-masing diketuai oleh seorang Residen.[35]
Keluarga Brooke pada dasarnya mengamalkan bentuk kerajaan paternalistik dengan birokrasi yang minimum, namun digesa untuk menubuhkan beberapa bentuk rangka kerja undang-undang. Memandangkan mereka tidak mengetahui adat istiadat tempatan, kerajaan Brooke menubuhkan Majlis Penasihat Tertinggi yang kebanyakannya terdiri daripada ketua-ketua Melayu untuk memberi bimbingan. Majlis ini ialah dewan perundangan tertua di Malaysia, dengan mesyuarat Majlis Agung yang pertama berlangsung di Bintulu pada tahun 1867.[37] Pada tahun 1928, Pesuruhjaya Kehakiman, Thomas Stirling Boyd, dilantik sebagai hakim terlatih yang pertama. Sistem yang sama yang berkaitan dengan perkara-perkara mengenai pelbagai masyarakat Cina juga dibentuk.[38]
Ahli-ahli masyarakat tempatan digalakkan oleh rejim Brooke untuk menumpukan perhatian kepada fungsi-fungsi tertentu di dalam wilayah: orang-orang Iban dan Dayak lain diupah sebagai militia manakala orang Melayu kebanyakannya sebagai pentadbir. Kaum Cina, baik tempatan dan imigran, kebanyakannya bekerja di ladang,[39] lombong dan sebagai birokrat.[38] Usaha perluasan perdagangan membawa kepada pembentukan Borneo Company Limited pada tahun 1856. Syarikat itu sehingga kini masih terlibat dalam pelbagai perniagaan di Sarawak termasuk perdagangan, perbankan, pertanian, penerokaan mineral, dan pembangunan.[40]
Antara tahun 1853 dan 1862, terdapat beberapa pemberontakan terhadap kerajaan Brooke tetapi kesemuanya berjaya dihalang dengan bantuan suku-suku tempatan.[38] Untuk mencegah pemberontakan masa depan, serangkaian kubu dibina untuk melindungi Kuching, termasuk Fort Margherita, yang siap pada tahun 1871. Pada masa itu kawalan Brooke terhadap Sarawak adalah seperti pertahanan yang tidak diperlukan.[41]
Charles Anthoni Brooke menggantikan bapa saudaranya pada tahun 1868 sebagai Raja Putih seterusnya. Di bawah pemerintahannya, Sarawak memperoleh Limbang, lembah Baram dan Trusan daripada Sultan Brunei, kemudiannya menjadi tanah naungan pada 1888 dengan Britain mengendalikan hal ehwal luar negeri tetapi kerajaan Brooke mengekalkan kuasa pentadbiran.[42] Dalam negeri, Brooke menubuhkan Muzium Sarawak, muzium tertua di Borneo pada tahun 1891,[41][43] dan menegakkan keamanan di Marudi dengan mengakhiri perang antara suku di sana. Pembangunan ekonomi diteruskan, dengan usaha menggali minyak dari tahun 1910 dan pembukaan Brooke Dockyard dua tahun kemudian. Anthony Brooke, yang menjadi Rajah Muda pada tahun 1939, dilahirkan pada tahun 1912.[44]
Sambutan 100 tahun pemerintahan Brooke di Sarawak diadakan pada tahun 1941. Sempena sambutan itu, satu perlembagaan baru diperkenalkan untuk mengehadkan kuasa Rajah dan memberi rakyat Sarawak peranan yang lebih besar dalam kerajaan. Walau bagaimanapun, perlembagaan ini tidak pernah dilaksanakan sepenuhnya kerana pendudukan Jepun.[45][38][nota 1] Pada tahun yang sama, pasukan British menarik balik angkatan udara dan lautnya yang mempertahankan Sarawak ke Singapura. Dengan keadaan Sarawak yang ketika itu tidak dikawal ketat, rejim Brooke mengamalkan dasar "bumi hangus" di mana pemasangan minyak di Miri dan lapangan terbang Kuching telah dimusnahkan. Walau bagaimanapun, satu pasukan pencerobohan Jepun yang diketuai oleh Kiyotake Kawaguchi mendarat di Miri pada 16 Disember 1941 dan menakluki Kuching pada 24 Disember 1941, dengan tentera darat British berundur ke Singkawang di Belanda Borneo. Selepas 10 minggu bertarung di sana, pasukan bersekutu menyerah pada 1 April 1942.[46] Charles Vyner Brooke, Rajah terakhir Sarawak, menuju ke Sydney, Australia, sementara para pegawainya ditangkap oleh orang Jepun dan diasingkan di kem Batu Lintang.[47]
Sarawak tetap menjadi sebahagian daripada Empayar Jepun selama tiga tahun dan lapan bulan. Pada masa ini ia dibahagikan kepada tiga wilayah iaitu Kuching-shu, Sibu-shu, dan Miri-shu, masing-masing berada di bawah pentadbiran seorang Gabenor. Orang Jepun memelihara struktur pentadbiran Brooke dan melantik orang Jepun ke jawatan penting kerajaan.[48] Angkatan Berikat kemudiannya menjalankan Operasi Semut untuk mensabotaj operasi Jepun di Sarawak. Semasa pertempuran Borneo Utara, pasukan Australia mendarat di kawasan Lutong-Miri pada 20 Jun 1945 dan menembusi sejauh Marudi dan Limbang sebelum menghentikan operasi mereka di Sarawak.[49] Selepas penyerahan kalah Jepun, angkatan tentera Jepun akhirnya menyerah diri kepada pihak tentera Australia di Labuan pada 10 September 1945.[50][51] Kesemua bahagian dan daerah di Sarawak segera ditempatkan di bawah kerajaan pentadbiran interim British dan dikendalikan sepenuhnya oleh Pasukan Imperial Australia (AIF) sehingga April 1946.[52][53]
Kekurangan sumber untuk membina semula Sarawak selepas perang, Charles Vyner Brooke memutuskan untuk menyerahkan Sarawak sebagai Jajahan Mahkota British dan rang undang-undang penyerahan telah dikemukakan di Council Negri (kini Dewan Undangan Negeri Sarawak), yang dibahaskan selama tiga hari. Rang undang-undang itu diluluskan pada 17 Mei 1946 dengan majoriti sempit (19 berbanding 16 undi). Hal ini menyebabkan beratus-ratus penjawat awam Melayu meletak jawatan sebagai protes, mencetuskan gerakan anti-penyerahan dan pembunuhan gabenor penjajah kedua Sarawak Sir Duncan Stewart.[54] Walaupun berdepan rintangan, Sarawak menjadi jajahan British pada 1 Julai 1946.[3] Anthony Brooke menentang penyerahan Sarawak kepada British,[55] sehingga beliau diusir dari Sarawak oleh kerajaan kolonial.[38][nota 2] Beliau hanya dibenarkan kembali 17 tahun kemudian setelah Sarawak menjadi sebahagian daripada Malaysia.[56] Pada tahun 1950, semua pergerakan anti-penyerahan di Sarawak terhenti selepas berjaya dihalang oleh kerajaan penjajah.[30]
.jpg)
Pada 27 Mei 1961, Tunku Abdul Rahman, Perdana Menteri Persekutuan Tanah Melayu, mengumumkan rancangan untuk membentuk persekutuan yang lebih besar bersama-sama dengan Singapura, Sarawak, Sabah dan Brunei, yang akan dipanggil Malaysia. Pada 17 Januari 1962, Suruhanjaya Cobbold ditubuhkan untuk mengukur sokongan Sarawak dan Sabah kepada rancangan itu; di mana Suruhanjaya melaporkan 80 peratus sokongan untuk persekutuan.[57][58] Pada 23 Oktober 1962, lima parti politik di Sarawak membentuk satu barisan bersatu yang menyokong pembentukan Malaysia.[59] Sarawak secara rasmi diberikan hak berkerajaan sendiri pada 22 Julai 1963,[3][4] dan bergabung dengan Tanah Melayu, Borneo Utara (sekarang Sabah), dan Singapura untuk membentuk persekutuan Malaysia pada 16 September 1963.[60][61]
Kerajaan Filipina dan Indonesia menentang pertubuhan persekutuan, begitu juga dengan Parti Rakyat Brunei dan kumpulan komunis yang berpangkalan di Sarawak, dan pada tahun 1962, berlaku pula Pemberontakan Brunei.[62] Presiden Indonesia, Sukarno bertindak balas dengan menggerakkan sukarelawan bersenjata dan, kemudiannya, angkatan tentera ke Sarawak.[63][64] Ribuan anggota komunis Sarawak pergi ke Kalimantan, dan menjalani latihan dengan Partai Komunis Indonesia. Penglibatan paling ketara dalam konfrontasi itu berlaku di Plaman Mapu pada April 1965. Kekalahan di Plaman Mapu akhirnya mengakibatkan jatuhnya Sukarno dan digantikan oleh Suharto sebagai presiden Indonesia.[65] Rundingan dimulakan semula antara Malaysia dan Indonesia dan membawa kepada berakhirnya konfrontasi pada 11 Ogos 1966.[66][nota 3]
Sejumlah kumpulan komunis wujud di Sarawak, yang pertama ialah Liga Pemuda Demokratik Cina Luar Negara Sarawak, dibentuk pada tahun 1951.[30][nota 4] Satu lagi kumpulan, Parti Komunis Kalimantan Utara (NKCP) (juga dikenali sebagai Organisasi Komunis Klandestin (CCO) oleh sumber kerajaan) secara rasmi ditubuhkan pada tahun 1970.[67] Weng Min Chyuan dan Bong Kee Chok adalah dua daripada para pemimpin komunis yang lebih terkenal yang terlibat dalam pemberontakan itu. Apabila suasana politik berubah, ia menjadi semakin sukar bagi komunis untuk beroperasi. Ini membawa kepada pembukaan rundingan oleh Bong dengan ketua menteri Sarawak, Abdul Rahman Ya'kub pada tahun 1973 dan akhirnya menandatangani perjanjian dengan kerajaan. Weng yang telah berpindah ke China pada pertengahan 1960-an tetapi tetap mengekalkan kawalan ke atas CCO, mendesak untuk meneruskan perjuangan bersenjata terhadap kerajaan dan menentang perjanjian ini. Konflik itu berterusan kebanyakannya di rantau Sungai Rajang tetapi akhirnya berakhir apabila NKCP menandatangani perjanjian damai dengan kerajaan Sarawak pada 17 Oktober 1990.[68][69]
Politik
Kerajaan
Ketua wilayah Sarawak ialah Yang di-Pertua Negeri Sarawak (juga dikenali sebagai TYT ataupun Gabenor Sarawak), kedudukan simbolik yang dilantik oleh Yang di-Pertuan Agong dengan nasihat kerajaan persekutuan Malaysia.[70] Jawatan ini kini disandang oleh Wan Junaidi Tuanku Jaafar sejak tahun 2024.[71] TYT juga melantik Premier Sarawak, yang kini disandang oleh Abang Johari Tun Openg (GPS),[72] sebagai ketua pemerintah kerajaan wilayah Sarawak. Secara amnya, pemimpin parti yang mendapat majoriti dalam Dewan Undangan Negeri dilantik sebagai Premier Sarawak; manakala wakil yang dipilih secara demokratik melalui pilihan raya negeri dikenali sebagai Ahli Dewan Undangan Negeri (ADUN).
Dewan Undangan Negeri ini berhak meluluskan undang-undang mengenai subjek-subjek atau pindaan akta yang tidak terdapat di bawah bidang kuasa Parlimen Malaysia, seperti hal ehwal pentadbiran tanah wilayah, hak-hak tuntutan Perjanjian Malaysia (MA63), autonomi pendidikan, autonomi kesihatan, autonomi perkhidmatan awam kerajaan Sarawak, autonomi perhutanan dan perlindungan alam sekitar, hak kuasa imigresen wilayah, pembangunan wilayah Sarawak, hak tanah adat peribumi, perkapalan saudagar wilayah, sumber tenaga boleh diperbaharui, hal ehwal kewarganegaraan Sarawak, industri aeroangkasa Sarawak, kejuruteraan digital, sains dan teknologi, autonomi ekonomi wilayah, serta sumber perikanan wilayah. Penubuhan kerajaan wilayah Sarawak dianggotai oleh Premier Sarawak, Timbalan Premier, menteri-menteri kabinet, timbalan-timbalan menteri, serta ahli-ahli Senator DUN Sarawak.[73]
Untuk melindungi kepentingan rakyat Sarawak dalam persekutuan Malaysia, perlindungan khas telah dimasukkan ke dalam Perlembagaan Malaysia. Hal ini termasuklah: mengawal imigresen masuk dan keluar negeri serta status kediaman bukan orang Sarawak dan Sabah, batasan mengenai amalan undang-undang kepada peguam pemastautin, kebebasan Mahkamah Tinggi Sarawak dari Mahkamah Tinggi Semenanjung Malaysia, keperluan bahawa Premier Sarawak akan dirujuk sebelum pelantikan ketua hakim Mahkamah Tinggi Sarawak, kewujudan Mahkamah Anak Negeri di Sarawak dan kuasa untuk mengenakan cukai jualan. Masyarakat peribumi Sarawak juga menikmati semua keistimewaan yang lebih baik seperti kuota khas dalam jawatan-jawatan kerajaan Sarawak, peluang pekerjaan yang lebih baik dalam perkhidmatan awam Sarawak serta syarikat-syarikat swasta, bantuan biasiswa, penempatan pelajar Sarawak di semua kolej dan universiti seluruh Malaysia, program keusahawanan belia & wanita, hak pemilikan perniagaan, hak permit perniagaan dan bantuan kewangan khas rakyat Sarawak.[74] Kerajaan tempatan di Sarawak dikecualikan daripada undang-undang majlis tempatan yang digubal oleh Parlimen Malaysia.[75]
Parti-parti politik utama di Sarawak boleh dibahagikan kepada tiga kategori: parti politik milik Bumiputera Sarawak (PBB dan PBM), parti politik milik Dayak Sarawak (PRS, PDP, PBDS, dan PBK), dan parti politik bukan Bumiputera Sarawak (SUPP dan ASPIRASI); Parti-parti itu, bagaimanapun, juga boleh memasukkan anggota dari lebih dari satu kumpulan.[76] Parti politik pertama, Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP), ditubuhkan pada tahun 1959, diikuti oleh Parti Negara Sarawak (PANAS) pada tahun 1960 dan Parti Kebangsaan Sarawak (SNAP) pada tahun 1961. Parti-parti politik utama lain seperti Parti Pesaka Sarawak (PESAKA) muncul pada tahun 1962.[30][nota 5] Parti-parti ini kemudiannya menyertai gabungan nasional, Parti Perikatan. Parti Perikatan (kemudiannya dibentuk semula menjadi Barisan Nasional) telah memerintah Sarawak sejak pembentukan Malaysia. Pembangkang di Sarawak secara konsisten mendakwa bahawa gabungan pemerintah menggunakan pelbagai jenis taktik membeli undi untuk memenangi pilihan raya.[77][nota 6][78] Stephen Kalong Ningkan merupakan Ketua Menteri Sarawak pertama dari 1963 hingga 1966 selepas kemenangannya dalam pilihan raya majlis tempatan. Walau bagaimanapun, beliau digulingkan oleh Tawi Sli pada tahun 1966 dengan bantuan kerajaan persekutuan Malaysia, menyebabkan krisis perlembagaan Sarawak 1966.[30]
Pada tahun 1969, pilihan raya negeri pertama Sarawak telah diadakan, dengan anggota Majlis Negeri dipilih secara langsung oleh para pengundi. Pilihan raya ini menandakan permulaan penguasaan etnik Melanau dalam politik Sarawak oleh Abdul Rahman Ya'kub dan Abdul Taib Mahmud. Pada tahun yang sama, terbentuknya Parti Komunis Kalimantan Utara (NKCP) yang kemudiannya melancarkan perang gerila terhadap kerajaan negeri Sarawak yang baru dipilih. Parti itu dibubarkan selepas menandatangani perjanjian damai pada tahun 1990.[69] Tahun 1973 menyaksikan penubuhan Parti Pesaka Bumiputera Bersatu (PBB) berikutan penggabungan beberapa parti.[79] Parti ini kemudiannya menjadi tulang belakang gabungan BN Sarawak. Pada tahun 1978, Parti Tindakan Demokratik (DAP) merupakan parti pertama yang berpusat di Malaysia Barat untuk membuka cawangannya di Sarawak.[79]
Sarawak pada mulanya mengadakan pilihan raya negeri bersama dengan pilihan raya parlimen negara. Bagaimanapun, ketua menteri, Abdul Rahman Ya'kub menangguhkan pembubaran dewan negeri selama setahun untuk mempersiapkan cabaran yang ditimbulkan oleh parti-parti pembangkang.[77] Hal ini menjadikan Sarawak satu-satunya negeri di Malaysia yang mengadakan pilihan raya negeri berasingan dari pilihan raya parlimen negara sejak tahun 1979.[80] Pada tahun 1983, SNAP mula pecah menjadi beberapa parti serpihan kerana krisis kepimpinan yang berulang.[81][82] Iklim politik di negeri ini stabil sehingga berlakunya peristiwa Ming Court Hotel 1987, sebuah rampasan kuasa politik yang dimulakan oleh bapa saudara Abdul Taib Mahmud untuk menggulingkan gabungan BN yang dipimpin oleh Taib. Walau bagaimanapun, rampasan kuasa tidak berjaya dan Taib mengekalkan kedudukannya sebagai ketua menteri.[83]
Sejak pilihan raya tahun 2006, Parti Tindakan Demokratik Sarawak (DAP Sarawak) memperoleh majoriti sokongannya dari semua pusat bandar/bandar-bandar utama dan menjadikannya parti pembangkang tempatan yang aktif beroperasi di wilayah Sarawak.[84] Sarawak merupakan satu-satunya wilayah yang tidak membenarkan mana-mana parti politik yang berpangkalan mahupun beroperasi di Semenanjung Malaysia untuk bertapak secara kekal di Sarawak, termasuklah parti-parti politik UMNO, MCA, MIC, BERSATU, PAS, PKR, PBM, dan komponen parti Perikatan Nasional (PN).
Pecahan pentadbiran
Tidak seperti negeri-negeri di Semenanjung Malaysia, wilayah Sarawak dibahagikan kepada 12 bahagian, masing-masing diketuai oleh seorang residen yang dilantik.[85][86][87] Sebuah bahagian dibahagikan kepada beberapa daerah, masing-masing diketuai seorang pegawai daerah, dan seterusnya dibahagikan kepada beberapa daerah kecil, masing-masing diketuai seorang pegawai tadbir. Terdapat juga seorang pegawai pembangunan yang dilantik bagi setiap bahagian dan daerah untuk melaksanakan projek pembangunan. Kerajaan negeri Sarawak juga melantik seorang penghulu atau ketua kampung bagi setiap kampung di negeri ini.
| Bahagian | Daerah | Sub-daerah |
|---|---|---|
| Kuching | Kuching | |
| Padawan | ||
| Bau | ||
| Lundu | Sematan | |
| Samarahan | Kota Samarahan | |
| Asajaya | Sadong Jaya | |
| Simunjan | ||
| Gedong | ||
| Sebuyau | ||
| Serian[86] | Serian | Balai Ringin |
| Tebedu | ||
| Siburan | ||
| Sri Aman | Sri Aman | |
| Lubok Antu | Engkilili | |
| Lingga | ||
| Pantu | ||
| Betong | Betong | Spaoh |
| Debak | ||
| Saratok | Budu | |
| Pusa | Maludam | |
| Kabong | Roban | |
| Sarikei | Sarikei | |
| Meradong | ||
| Julau | ||
| Pakan | ||
| Mukah | Mukah | Balingian |
| Dalat | Oya | |
| Matu | Igan | |
| Daro | ||
| Tanjung Manis | ||
| Sibu | Sibu | |
| Kanowit | ||
| Selangau | ||
| Kapit | Kapit | Nanga Merit |
| Song | ||
| Belaga | Sungai Asap | |
| Bukit Mabong | ||
| Bintulu | Bintulu | |
| Tatau | ||
| Sebauh | ||
| Miri | Miri | Bario |
| Marudi | Mulu | |
| Subis | Niah-Suai | |
| Beluru | Tinjar | |
| Telang Usan | Long Lama | |
| Long Bedian | ||
| Limbang | Limbang | Nanga Medamit |
| Lawas | Sundar | |
| Trusan | ||
Keselamatan
Angkatan bersenjata paramiliter pertama di Sarawak, sebuah rejimen yang dibentuk oleh rejim Brooke pada tahun 1862, dikenali sebagai Sarawak Rangers.[88] Rejimen itu, yang terkenal dengan kemahiran menjejak hutan, telah berkhidmat dalam kempen untuk mengakhiri peperangan antara suku di Sarawak. Mereka juga terlibat dalam peperangan gerila melawan Jepun, dan melawan komunis sewaktu Darurat Tanah Melayu (di Malaysia Barat) dan Pemberontakan Komunis Sarawak. Berikutan pembentukan Malaysia, rejimen itu diserap ke dalam angkatan tentera Malaysia dan kini dikenali sebagai Rejimen Renjer Diraja.[89]
Pada tahun 1888, Sarawak, bersama-sama dengan Borneo Utara dan Brunei menjadi wilayah naungan Inggeris, dan tanggungjawab terhadap dasar luar diserahkan kepada British sebagai pertukaran untuk perlindungan ketenteraan.[42] Sejak pembentukan Malaysia, kerajaan persekutuan Malaysia bertanggungjawab sepenuhnya terhadap dasar asing dan tentera di negara ini.[90][91]
Pertikaian wilayah
Kerajaan Malaysia mempunyai beberapa pertikaian sempadan dengan negara-negara jiran, di mana beberapa daripadanya membimbangkan Sarawak. Ini termasuk pertikaian tanah dan maritim dengan jiran Brunei.[92] Pada 2009, Perdana Menteri Malaysia pada ketika itu, iaitu Tun Abdullah Ahmad Badawi, mendakwa bahawa dalam pertemuan beliau dengan Sultan Brunei, Brunei telah bersetuju untuk menggugurkan tuntutannya ke atas Limbang.[93] Bagaimanapun, kenyataan ini ditolak oleh Menteri Luar Negeri Brunei yang kedua, Lim Jock Seng, yang menyatakan isu itu tidak pernah dibincangkan semasa mesyuarat itu.[94] Beting Serupai dan Beting Raja Jarum, beberapa pulau di Laut China Selatan, terletak dalam zon ekonomi eksklusif Sarawak, namun kebimbangan telah tercetus mengenai isu pencerobohan China.[95][96][97] Terdapat juga beberapa isu di sempadan Sarawak–Kalimantan dengan Indonesia.[98]
Alam sekitar
Geografi
Jumlah keluasan tanah Sarawak menjangkau hampir 124,450 kilometer persegi, yang membentuk 37.5 peratus daripada keseluruhan kawasan Malaysia. Sarawak terletak di antara latitud 0° 50' hingga 5° utara dan longitud 109° 36' hingga 115° 40' timur.[100] Garis pantainya sepanjang 750 kilometer dicelah di utara dengan garis pantai Brunei sepanjang kira-kira 150 kilometer. Sarawak dipisahkan dari Kalimantan, Indonesia dengan banjaran gunung dan bukit yang merupakan sebahagian daripada banjaran gunung tengah Borneo. Banjaran ini makin meninggi ke utara, dan yang paling tinggi berhampiran punca Sungai Baram di curam Bukit Batu Lawi dan Gunung Mulu. Gunung Murud merupakan puncak tertinggi di Sarawak.[101]
Sarawak mempunyai geografi tropika dengan iklim khatulistiwa dan mengalami dua musim monsun, iaitu monsun timur laut dan monsun barat daya. Monsun timur laut berlaku antara bulan November dan Februari, membawa hujan lebat manakala monsun barat daya, yang berlaku antara bulan Mac dan Oktober, membawa sedikit hujan. Iklimnya stabil sepanjang tahun kecuali sewaktu dua monsun, dengan purata suhu harian yang berbeza-beza antara 23° C pada waktu pagi hingga 32° C pada waktu petang di kawasan pantai. Miri mempunyai suhu purata paling rendah berbanding bandar utama lain di Sarawak dan mempunyai waktu siang yang paling lama (lebih daripada enam jam sehari), manakala kawasan lain menerima sinar matahari selama lima hingga enam jam sehari. Kelembapan biasanya tinggi, melebihi 68 peratus, dengan hujan tahunan yang berbeza-beza antara 330 cm dan 460 cm bagi tempoh sehingga 220 hari setahun.[100] Di kawasan tanah tinggi, suhu boleh berubah dari 16° C ke 25° C pada siang hari dan serendah 11° C pada waktu malam.[102]
Sarawak terbahagi kepada tiga ekokawasan. Kawasan pantai agak rendah dan rata dengan kawasan paya yang luas dan persekitaran lembap yang lain. Antara pantai di Sarawak termasuklah Pantai Pasir Panjang[103] dan Pantai Damai di Kuching,[104] Tanjung Batu di Bintulu,[105] dan Tanjung Lobang[106] serta Pantai Hawaii di Miri.[107] Kawasan padat penduduk di mana kebanyakan bandar dan pekan dibangunkan rata-ratanya merupakan kawasan tanah berbukit-bukau. Pelabuhan-pelabuhan di Kuching dan Sibu dibina di kawasan sungai dan agak jauh dari pantai manakala Bintulu dan Miri terletak berdekatan dengan pantai di mana bukit terbentang terus ke Laut China Selatan. Rantau ketiga ialah kawasan pergunungan sepanjang sempadan Sarawak-Kalimantan, di mana terletaknya beberapa kampung seperti Bario, Ba'kelalan, dan Usun Apau Plieran.[101] Sebilangan sungai mengalir di seluruh Sarawak, dengan Sungai Sarawak menjadi sungai utama yang mengalir melalui Kuching. Sungai Rajang merupakan sungai terpanjang di Malaysia, berukuran 563 kilometer termasuk anak sungainya, Sungai Balleh. Di utara, Sungai Baram, Sungai Limbang dan Sungai Trusan mengalir ke Teluk Brunei.[101]
Sarawak boleh dibahagikan kepada dua zon geologi: iaitu Plat Sunda, yang memanjang ke barat daya dari Sungai Batang Lupar (berhampiran Sri Aman) dan membentuk hujung selatan Sarawak; dan kawasan geosinklin yang meluas ke timur ke Sungai Batang Lupar, membentuk kawasan tengah dan utara Sarawak. Jenis batu yang tertua di selatan Sarawak ialah sejenis syis yang terbentuk semasa zaman Karbon dan zaman Perm Rendah, manakala batuan igneus yang paling muda di rantau ini, andesit, boleh didapati di Sematan. Pembentukan geologi di kawasan tengah dan utara bermula pada zaman Batu Kapur. Batu-batu jenis lain yang boleh ditemui di tengah dan utara Sarawak ialah syal, batu pasir, dan rijang.[100] Komposisi tanah Sarawak yang signifikan adalah litosol, sehingga 60 peratus, dan podzol, sekitar 12 peratus, manakala tanah aluvium yang banyak terdapat di kawasan pantai dan sungai. 12 peratus tanah Sarawak diliputi oleh hutan paya gambut.[100]
Terdapat 30 taman negara,[108] antaranya termasuklah Taman Negara Niah dengan gua-gua eponimnya,[109] ekosistem yang sangat maju di sekitar Bukit Lambir,[110] dan Tapak Warisan Dunia Gunung Mulu.[111][112] Yang terakhir mengandungi Ruang Sarawak, salah satu ruang bawah tanah terbesar di dunia,[113] Gua Rusa, laluan gua terbesar di dunia,[114] dan Gua Air Jernih, sistem gua terpanjang di Asia Tenggara.[115][116]
- Lanskap Sarawak
-
Puncak di Taman Negara Gunung Mulu -
Hutan Sarawak -
Sebahagian dari Taman Negara Bako -
Pemandangan Laut China Selatan dari Sarawak
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Biodiversiti
Sarawak mengandungi hutan hujan tropika yang besar dengan spesies tumbuhan yang pelbagai,[117] malah ada sebahagian besar daripada hutan ini yang dikaji untuk tujuan perubatan.[118] Hutan bakau dan nipah yang menggarisi muara-muara sungainya merangkumi 2% daripada kawasan hutannya, hutan paya gambut di bahagian lain di sepanjang garis pantainya meliputi 16%, hutan kerangas meliputi 5% dan hutan Dipterocarpaceae meliputi kebanyakan kawasan pergunungan. Pokok-pokok utama yang terdapat di hutan muara termasuklah bako dan nibong, sementara pokok yang boleh ditemui di hutan paya gambut termasuklah ramin (Gonystylus bancanus), meranti (Shorea), dan medang jongkong (Dactylocladus stenostachys).[100]
.jpg)
Spesies haiwan di negeri ini juga sangat bervariasi, dengan 185 spesies mamalia, 530 spesies burung, 166 spesies ular, 104 spesies cicak, dan 113 spesies amfibia, di mana 19 peratus daripada mamalia, 6 peratus daripada burung, 20 peratus ular dan 32 peratus cicak adalah endemik. Spesies ini sebahagian besarnya ditemui di Kawasan Perlindungan Sepenuhnya. Terdapat lebih daripada 2,000 spesies pokok di Sarawak. Antara tumbuhan lain termasuklah 1,000 spesis orkid, 757 spesis pakis, dan 260 spesis sawit.[119] Negeri ini ialah habitat bagi haiwan yang terancam, termasuk gajah pigmi borneo, kera bekantan (monyet belanda), orang utan dan badak Sumatera.[120]
Pusat Hidupan Liar Matang, Rizab Semula Jadi Semenggoh dan Taman Hidupan Liar Lanjak Entimau[121] terkenal kerana program perlindungan orang utan mereka.[122][123] Taman Negara Talang-Satang terkenal dengan inisiatif pemuliharaan penyu.[124] Aktiviti pemerhatian burung ialah aktiviti umum di beberapa taman negara seperti Taman Negara Gunung Mulu, Taman Negara Bukit Lambir,[125] dan Taman Negara Similajau.[126] Taman Negara Miri–Sibuti terkenal dengan terumbu karangnya[127] dan Taman Negara Gunung Gading terkenal kerana bunga Rafflesia.[128] Taman Negara Bako, taman negara tertua di Sarawak, terkenal dengan 275 kera bekantan,[129] dan Taman Periuk Kera Padawan dengan pelbagai tanaman periuk kera karnivornya.[130]
Pada tahun 1854, Alfred Russel Wallace melawat Sarawak. Setahun kemudian, beliau merumuskan "Undang-undang Sarawak" yang menggambarkan perumuskan teori evolusi beliau (dan Darwin) melalui pemilihan semula jadi tiga tahun kemudian.[131]
Kerajaan negeri Sarawak telah menggubal beberapa undang-undang untuk melindungi hutan dan spesies hidupan liar terancam. Antara spesies yang dilindungi termasuklah orang utan, penyu laut hijau, Kubung Sunda, dan enggang nyaring. Di bawah Ordinan Perlindungan Hidupan Liar 1998, masyarakat peribumi Sarawak diberi keizinan untuk memburu pelbagai jenis haiwan liar yang terhad di dalam hutan tetapi mestilah tidak mempunyai lebih daripada 5 kilogram (11 lb) daging.[132] Jabatan Hutan Sarawak ditubuhkan pada tahun 1919 untuk memelihara sumber hutan di negeri ini.[133] Berikutan kritikan antarabangsa mengenai industri pembalakan di Sarawak, kerajaan negeri memutuskan untuk memansuhkan Jabatan Hutan Sarawak dan mewujudkan Perbadanan Perhutanan Sarawak pada tahun 1995.[134][135] Pusat Biodiversiti Sarawak ditubuhkan pada tahun 1997 untuk pemuliharaan, perlindungan, dan pembangunan biodiversiti lestari di negeri ini.[136]
Isu pemuliharaan
Hutan hujan Sarawak terutamanya diancam oleh industri pembalakan dan ladang kelapa sawit.[137] Isu hak asasi manusia bagi masyarakat Penan dan penebangan hutan di Sarawak menjadi isu alam sekitar antarabangsa apabila aktivis Switzerland Bruno Manser melawat Sarawak secara kerap antara tahun 1984 dan 2000.[138] Penebangan hutan telah menjejaskan kehidupan puak-puak peribumi, terutamanya orang Penan, yang mata pencariannya sangat bergantung kepada hasil hutan. Hal ini telah menyebabkan beberapa sekatan oleh puak-puak peribumi pada tahun 1980-an dan 1990-an terhadap syarikat pembalakan yang menceroboh tanah mereka.[139]
Terdapat juga kes-kes di mana tanah Hak Adat Orang Asli (NCR) diberikan kepada syarikat-syarikat perkayuan dan perladangan tanpa kebenaran penduduk tempatan.[140] Masyarakat peribumi ini telah menggunakan cara yang sah untuk mengembalikan semula NCR mereka. Pada tahun 2001, Mahkamah Tinggi Sarawak mengembalikan sepenuhnya tanah NCR yang dituntut oleh orang-orang Rumah Nor, tetapi keputusan ini telah dibatalkan sebahagiannya pada tahun 2005. Walau bagaimanapun, kes ini dijadikan preseden yang menyebabkan lebih banyak NCR ditegakkan oleh Mahkamah Tinggi dalam tahun-tahun berikutnya.[141][142]
Dasar empangan mega Sarawak, seperti Empangan Bakun dan projek Empangan Murum, telah menenggelamkan ribuan hektar hutan dan memaksa beribu-ribu masyarakat peribumi berpindah.[143][144] Sejak 2013, projek Empangan Baram yang dicadangkan telah ditangguhkan berikutan protes berterusan dari suku kaum tempatan.[145] Sejak 2014, kerajaan Sarawak di bawah ketua menteri Adenan Satem mula mengambil tindakan terhadap pembalakan haram di negeri ini dan mempelbagaikan ekonomi negeri itu.[146] Sepanjang tahun 2016, lebih daripada 2 juta ekar hutan, kebanyakannya di habitat orang utan, telah diisytiharkan sebagai kawasan perlindungan.[147]
Terdapat percanggahan maklumat mengenai baki litupan hutan Sarawak: bekas ketua menteri Abdul Taib Mahmud mengumumkan bahawa keluasan kawasan hutan menurun dari 70% hingga 48% antara 2011 dan 2012, manakala Jabatan Hutan Sarawak dan Kementerian Perancangan Sumber dan Alam Sekitar kedua-duanya berpendapat bahawa ia kekal pada 80% pada 2012,[148][149] dan Wetlands International pula melaporkan bahawa kadar itu jatuh sebanyak 10% antara tahun 2005 dan 2010, 3.5 kali lebih cepat daripada yang lain di Asia.[150]
Ekonomi
Bahagian KDNK Sarawak mengikut sektor (2022)[151]
Dari segi sejarah, ekonomi Sarawak tidak berubah semasa pemerintahan tiga Rajah putih terdahulu. Selepas pembentukan Malaysia, kadar pertumbuhan KDNK Sarawak telah meningkat berikutan peningkatan pengeluaran petroleum dan kenaikan harga petroleum global. Bagaimanapun, ekonomi negeri ini kurang kepelbagaian dan masih banyak bergantung kepada eksport komoditi utama berbanding Malaysia secara keseluruhan. KDNK per kapita di Sarawak lebih rendah daripada purata kebangsaan dari 1970 hingga 1990.[152] Sehingga 2021, KDNK per kapita bagi Sarawak berjumlah RM 65,971, iaitu yang ketiga tertinggi di Malaysia. Namun, jurang pendapatan bandar-luar bandar kekal menjadi masalah utama di Sarawak.[153]
Sarawak mempunyai sumber alam yang banyak, dan industri utama seperti perlombongan, pertanian, dan perhutanan menyumbang 32.8% daripada jumlah ekonominya pada tahun 2013.[151] Sarawak juga mengkhususkan ekonominya dalam pembuatan makanan dan minuman, produk berasaskan kayu dan rotan, produk logam asas, dan petrokimia,[7] serta kargo dan perkhidmatan udara dan pelancongan.[151] Keluaran dalam negara kasar (KDNK) negeri ini meningkat sebanyak 40.5% setahun secara purata dari 2010 hingga 2021,[154] tetapi menjadi semakin tidak menentu, dari -3.0% pada 2009 kepada 35% pada tahun 2021. Sarawak menyumbangkan 14.2% daripada KDNK Malaysia dalam sembilan tahun menjelang 2020, menjadikannya penyumbang ketiga terbesar selepas Selangor dan Kuala Lumpur.[151] Dari tahun 2015 hingga 2021, industri minyak dan gas menyumbang 55.2% hasil kerajaan Sarawak. Industri itu menarik pelaburan asing sebanyak RM 80 bilion (AS$ 17.28 bilion), dengan 95% daripadanya menuju ke Koridor Tenaga Diperbaharui Sarawak (SCORE), koridor ekonomi kedua terbesar di Malaysia.[151]
Ekonomi berorientasikan eksport didominasi oleh gas asli cecair (LNG), yang menyumbang lebih separuh daripada jumlah eksport. Petroleum mentah menyumbang 45.1%, manakala minyak sawit, balak, dan kayu gergaji menyumbang 12% secara kolektif.[151] Kerajaan negeri menerima royalti 5% daripada Petronas menerusi penerokaan minyak di perairan wilayahnya.[155] Sebahagian besar deposit minyak dan gas terletak di luar pantai bersebelahan Bintulu dan Miri di lembangan Balingian, lembangan Baram, dan sekitar Gugusan Beting Luconia.[156]
Sarawak merupakan salah satu daripada pengeksport kayu keras tropika terbesar di dunia, yang membentuk 65% daripada jumlah eksport kayu balak Malaysia pada tahun 2000. Statistik Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu pada tahun 2001 menganggarkan eksport kayu balak Sarawak pada purata 14,109,000 m3 (498,300,000 cu ft) setahun antara 1996 dan 2000.[157]
Kewangan dan institusi perbankan
Sekitar pada tahun 1955, OCBC Bank menjadi bank asing pertama yang beroperasi di Sarawak, dengan menumpukan kepada sistem-sistem kewangan asas dan perniagaan ekonomi berskala sederhana ketika itu. Susulan daripada kewujudan bank berkenaan, maka beberapa buah syarikat perbankan tempatan dan antarabangsa mula membuka cawangannya di Sarawak.
Antara institusi-institusi perbankan yang masih aktif beroperasi di Sarawak ialah Bank Simpanan Nasional (BSN), Maybank, CIMB Bank, Hong Leong Bank, Bank Rakyat, Agrobank, Public Bank, Alliance Bank, dan AmBank.
Kerajaan Sarawak kini sedang membangunkan sebuah institusi perbankan milik Sarawak sepenuhnya, iaitu dengan mengadakan kerjasama persetujuan penubuhan bank baharu serta perjanjian hak jual beli saham majoriti perbankan antara kerajaan wilayah Sarawak dengan sebuah institusi perbankan terkemuka Affin Bank. Affin Bank akan diwujudkan di Sarawak bagi menggantikan sepenuhnya perkhidmatan tiga institusi perbankan terdahulu, iaitu RHB Bank, HSBC, dan Citibank di Sarawak.
Affin Bank adalah merupakan sebuah institusi perbankan hak milik penuh kerajaan Sarawak yang akan menawarkan pelbagai perkhidmatan kewangan konvensional serta perkhidmatan kewangan Islam di Sarawak. Ini termasuklah penawaran pinjaman perumahan, pinjaman kewangan, tawaran pemilikan perumahan, bantuan kewangan khas untuk golongan B40 dan M40, bantuan pendidikan, bantuan kewangan untuk usahawan mikro, kecil dan sederhana (PMKS), pelaburan saham tempatan, serta sektor kewangan Islam seperti al-Wadiah, Mudharabah, dan Bai’ Al-Inah. Sebanyak 60 buah bank cawangan Affin Bank akan dibuka di seluruh daerah di Sarawak.
Tenaga
Elektrik di Sarawak, yang dibekalkan oleh Sarawak Energy Berhad (SEB) milik sepenuhnya kerajaan wilayah Sarawak,[158] diperoleh terutamanya dari loji janakuasa arang batu tradisional dan stesen janakuasa haba menggunakan LNG,[159][160] tetapi sumber yang berasaskan diesel dan hidroelektrik juga digunakan. Setakat tahun 2015, terdapat tiga empangan hidroelektrik di Batang Ai,[161] Bakun,[162] dan Murum,[163] dengan beberapa lagi dalam pembinaan.[161] Pada awal 2016, SEB menandatangani perjanjian eksport tenaga pertama Malaysia untuk membekalkan elektrik ke Kalimantan Barat di Indonesia.[164]
Pada tahun 2008, SCORE telah ditubuhkan sebagai satu rangka kerja untuk membangunkan sektor tenaga di seluruh wilayah Sarawak ini, terutamanya Empangan Murum, Baram, dan Baleh serta loji jana kuasa berasaskan arang batu yang berpotensi,[165] dan 10 industri keutamaan tinggi hingga 2030.[166][167] Lembaga Pembangunan Koridor Serantau adalah agensi kerajaan yang bertanggungjawab untuk mengurus SCORE.[168]
Seluruh kawasan tengah Sarawak dilindungi di bawah SCORE, termasuklah kawasan seperti Samalaju (berhampiran Bintulu), Tanjung Manis, dan Mukah.[169] Samalaju akan dibangunkan sebagai taman perindustrian,[170] dengan Tanjung Manis sebagai hab makanan halal,[171] dan Mukah sebagai pusat pentadbiran untuk SCORE dengan tumpuan kepada penyelidikan dan pembangunan berasaskan sumber.[172]
Pelancongan
Pelancongan memainkan peranan penting dalam ekonomi Sarawak, menyumbang 13.5% daripada KDNK wilayah Sarawak pada tahun 2021.[173] Pelancong asing ke Sarawak kebanyakannya dari Brunei, Indonesia, Filipina, Singapura, Hong Kong, Taiwan, Australia, China, dan Belgium.[174] Sejumlah organisasi yang berlainan, baik negeri dan swasta, terlibat dalam promosi pelancongan di Sarawak: Lembaga Pelancongan Sarawak ialah badan kerajaan yang bertanggungjawab untuk melaksanakan promosi pelancongan dan kebudayaan di seluruh wilayah Sarawak, pelbagai kumpulan pelancongan persendirian bersatu di bawah Persekutuan Pelancongan Sarawak, dan Biro Konvensyen Sarawak bertanggungjawab untuk menarik konvensyen, persidangan, dan acara korporat yang diadakan di Pusat Konvensyen Borneo di Kuching.[175] Badan-badan awam dan swasta di Sarawak juga mengadakan acara dua kali setahun untuk menganugerahkan Anugerah Pelancongan Enggang Sarawak, anugerah untuk pencapaian dalam pelbagai kategori, untuk mengiktiraf perniagaan dan individu untuk usaha mereka dalam pembangunan pelancongan dalam wilayah ini.[176]
Festival Muzik Hutan Hujan Dunia merupakan acara muzik utama di rantau ini, yang menarik lebih dari 50,000 orang setiap tahun.[177] Acara lain yang diadakan secara rutin di Sarawak ialah Festival Filem Antarabangsa ASEAN, Festival Muzik Asia, Festival Jazz Borneo, Festival Kebudayaan Borneo, dan Festival Layang-Layang Antarabangsa Borneo.[175] Kompleks membeli-belah utama di wilayah Sarawak termasuk The Spring, Boulevard, Pusat Hock Lee, pusat beli-belah One City di Kuching,[178] dan Bintang Megamall, Boulevard, Imperial Mall, dan pusat membeli-belah Miri Plaza di Miri.[179]
| Petunjuk utama pelancongan | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ketibaan asing (berjuta-juta) | 1.897 | 2.343 | 2.635 | 2.665 | 2.996 | 2.497 |
| Ketibaan domestik (Malaysia Barat dan Sabah) (berjuta-juta) | 1.373 | 1.452 | 1.434 | 1.707 | 1.862 | 2.020 |
| Jumlah ketibaan (berjuta-juta) | 3.271 | 3.795 | 4.069 | 4.372 | 4.858 | 4.517 |
| Jumlah penerimaan pelancongan, berbilion (RM) | 6.618 | 7.914 | 8.573 | 9.588 | 10.686 | 9.870 |
| Jumlah resit pelancongan, berbilion (ASD bersamaan) | 1.489 | 2.374 | 2.786 | 2.876 | 3.206 | N/A |
Infrasktruktur
Aspek pembangunan infrastruktur di Sarawak adalah sangat penting bagi menjamin keselesaan dan keselamatan masyarakat setempat. Pembangunan projek infrastruktur ini akan diawasi sepenuhnya oleh tiga buah kementerian yang bertanggungjawab di Sarawak, iaitu Kementerian Pengangkutan Sarawak (MoTS), Kementerian Komunikasi dan Utiliti Sarawak (MUT), dan Kementerian Kesihatan Awam, Perumahan dan Kerajaan Tempatan Sarawak (MPHLG). Walaupun semua pembangunan projek-projek infrastruktur kini di bawah kuasa Kerajaan Sarawak, namun tahap pembangunan infrastruktur di Sarawak masih belum berkembang sepenuhnya jika dibandingkan dengan Semenanjung Malaysia.[181]
Bekalan elektrik dan air
Pada tahun 2022, 97% daripada semua kawasan bandar, kawasan pinggir bandar, dan kawasan perbandaran baharu di semua daerah di wilayah Sarawak sudah dibekalkan dengan tenaga elektrik. Namun begitu, yang lebih membimbangkan adalah pada tahun 2018, 39% kawasan luar bandar dan perkampungan masih belum menerima bekalan elektrik yang mencukupi. Akhirnya pada tahun 2023, kadar liputan elektrik di kawasan luar bandar dan perkampungan di Sarawak kini meningkat kepada 94%. [182]
Sejumlah badan yang berbeza menguruskan bekalan air bergantung kepada kawasan tanggungjawab mereka, termasuklah Lembaga Air Kuching (KWB) yang menguruskan bekalan air di Kuching, Lembaga Air Sibu (SWB) yang menguruskan bekalan air di Sibu, dan LAKU Management Sdn Bhd, yang mengendalikan bekalan air di Miri, Bintulu dan Limbang,[183] dan Jabatan Bekalan Air Luar Bandar yang menguruskan bekalan air untuk kawasan selebihnya.[184] Setakat 2014[kemas kini], 82% daripada kawasan luar bandar mempunyai bekalan air bersih.[185]
Telekomunikasi dan liputan internet
Menurut artikel tahun 2015, purata kadar penembusan internet isi rumah di Sarawak lebih rendah daripada purata negara Malaysia, 41.2% berbanding 58.6%, dengan 58.5% penggunaan internet berada di kawasan bandar dan 29.9% di kawasan luar bandar. Sebagai perbandingan, pengambilan telekomunikasi mudah alih di Sarawak adalah setanding dengan purata kebangsaan, 93.3% berbanding purata kebangsaan 94.2%, setanding dengan negeri jiran Sabah.[186]
Infrastruktur telekomunikasi mudah alih, menara siaran khas, dibina dan diuruskan oleh pihak kerajaan Sarawak menerusi Sacofa Sdn Bhd, yang menikmati liputan internet berkelajuan tinggi di seluruh wilayah Sarawak selepas syarikat itu diberikan perjanjian eksklusif selama 20 tahun mengenai penyediaan perkhidmatan, pelaksanaan pemasangan internet tanpa wayar, penyelenggaraan jaringan telekomunikasi, penambah baikan liputan internet yang lebih moden, serta hak penyewaan menara telekomunikasi di wilayah ini.
Setakat tahun 2023, menurut satu tinjauan pengguna yang diperolehi oleh Suruhanjaya Komunikasi dan Multimedia Malaysia, didapati terdapat lapan buah syarikat telekomunikasi yang masih aktif beroperasi secara menyeluruh di wilayah Sarawak, iaitu Digi, Maxis Hotlink, U Mobile, Celcom, Tune Talk, redONE Mobile, XOX Mobile, dan Unifi Mobile.
Media dan penyiaran
Sarawak tidak lagi dipinggirkan sepenuhnya daripada arus penyiaran media, hak kebebasan media, serta hak milik penyiaran tempatan dan juga antarabangsa. Hal ini terbukti apabila Sarawak kini mempunyai stesen televisyen hak milik kerajaan Sarawak sendiri, iaitu TVS. Stesen televisyen TVS ini kini dioperasikan secara menyeluruh oleh Sarawak Media Group (SMG).
Industri penyiaran televisyen, penyiaran radio, penyiaran aplikasi digital, serta industri seni kreatif di wilayah Sarawak kini terletak di bawah bidang kuasa kerajaan Sarawak, melalui dua buah kementerian yang bertanggungjawab, iaitu Kementerian Utiliti dan Telekomunikasi Sarawak (MUT) dan juga Kementerian Pelancongan, Industri Kreatif, dan Seni Persembahan Sarawak (MTCP).
Tumpuan kerajaan Sarawak ketika ini adalah untuk memperkasakan mutu dan kualiti penyiaran televisyen milik penuh wilayah Sarawak sendiri, iaitu dengan melaksanakan penambahan sebanyak tujuh lagi saluran televisyen berdefinisi tinggi (HD) baharu milik Sarawak Media Group (SMG) dengan kerjasama dua buah syarikat media penyiaran, iaitu Astro (Malaysia) dan Mediacorp (Singapura). Ini sekaligus dapat memenuhi jumlah keseluruhan saluran televisyen digital terestrial milik Sarawak Media Group (SMG), iaitu sebanyak lapan buah saluran televisyen di wilayah Sarawak sahaja. Kerajaan Sarawak juga berhasrat akan menubuhkan Majlis Penyiaran Sarawak selaras dengan status Sarawak sebagai sebuah wilayah yang moden dan pesat membangun.
Selain daripada itu, kerajaan Sarawak semestinya akan menumpukan kepada penglibatan semua golongan muda serta golongan professional dalam mempertingkat mutu dan kualiti penyiaran media Sarawak. Hal ini termasuk penambahan kapasiti kakitangan baharu Sarawak Media Group (SMG), pembangunan bakat golongan muda, pembangunan sektor penyiaran media dan digital Sarawak, serta pembangunan sosial dan budaya masyarakat pelbagai etnik di wilayah ini.
Pengangkutan
Berdasarkan tuntutan-tuntutan perkara yang termaktub dalam Perjanjian Malaysia 1963 (MA63), sistem pengangkutan wilayah Sarawak merupakan suatu keutamaan yang harus dilaksanakan oleh pihak kerajaan Sarawak sendiri, selain daripada kuasa autonomi pendidikan, kuasa autonomi kesihatan, kuasa autonomi pentadbiran wilayah, hak keselamatan wilayah, dan juga kuasa autonomi kewangan wilayah Sarawak.
Sama seperti banyak bekas wilayah British, Sarawak menggunakan jalan raya kembar dengan pemanduan di sebelah kiri.[187] Sehingga 2013, Sarawak mempunyai sejumlah 32,091 kilometer jalan raya yang bersambung, dengan 18,003 kilometer jalan negeri berturap, 8,313 kilometer trek tanah, 4,352 kilometer jalan kerikil, dan 1,424 kilometer lebuh raya persekutuan berturap. Laluan utama di Sarawak ialah Lebuhraya Pan Borneo, yang beroperasi dari Sematan, Sarawak, melalui Brunei ke Tawau, Sabah.[188] Walaupun menjadi lebuh raya utama, keadaan jalannya yang buruk menyebabkan banyak kemalangan dan kematian.[189] Kontrak bernilai 16 bilion ringgit telah diberikan kepada beberapa syarikat tempatan pada Disember 2016 untuk menambah jambatan kenderaan dan jambatan pejalan kaki, persimpangan dan tempat hentian bas ke lebuh raya sebagai sebahagian daripada projek multi-fasa.[190]
Sebuah landasan kereta api pernah wujud di negeri ini sebelum Perang Dunia Kedua, tetapi sisa-sisa terakhir laluan ini telah dibongkar pada tahun 1959.[191] Satu projek kereta api telah diumumkan pada tahun 2008 untuk selaras dengan keperluan pengangkutan SCORE, namun kerja pembinaan belum bermula walaupun tarikh siap dijangka pada tahun 2015.[192] Mulai tahun 2019 sehingga kini, kerajaan Sarawak sedang melaksanakan projek pembangunan menyeluruh sistem pengangkutan baharu Transit Aliran Autonomi (ART) menerusi pelan pembangunan Sistem Pengangkutan Bandar Kuching (KUTS), yang menghubungkan empat bahagian utama di wilayah Sarawak, iaitu Bahagian Kuching, Bahagian Samarahan, Bahagian Serian, dan juga Bahagian Sri Aman dengan projek yang akan siap sepenuhnya selewat-lewatnya pada pertengahan tahun 2026.[193] Pada masa ini, bas ialah mod pengangkutan awam utama di Sarawak dengan perkhidmatan antaranegara yang menghubungkan negeri ini dengan Sabah, Brunei, dan Pontianak (Indonesia).[183]
Pengangkutan udara memainkan peranan yang lebih signifikan dan penting untuk wilayah Sarawak. Hal ini kerana Sarawak dapat dihubungkan sepenuhnya oleh beberapa lapangan terbang, yang utamanya ialah Lapangan Terbang Antarabangsa Kuching, yang terletak di barat laut Bandaraya Kuching. Penerbangan dari Kuching kebanyakannya ke Kuala Lumpur tetapi terdapat juga penerbangan ke Johor Bahru, Pulau Pinang, Sabah, Kelantan, Singapura dan Pontianak, Indonesia. Selain daripada itu, terdapat juga lapangan terbang kedua iaitu Lapangan Terbang Miri yang turut mengendalikan penerbangan dalam negara dan juga penerbangan antarabangsa yang lain. Antara lapangan terbang lain yang lebih kecil termasuklah Lapangan Terbang Sibu, Lapangan Terbang Bintulu, Lapangan Terbang Mukah, Lapangan Terbang Marudi, Lapangan Terbang Mulu, dan Lapangan Terbang Limbang yang menyediakan penerbangan domestik dalam Malaysia. Selain daripada itu, ada juga beberapa landasan terbang terpencil yang berkhidmat untuk masyarakat luar bandar di kawasan pedalaman wilayah ini.[188] Sehingga kini hanya terdapat tiga syarikat penerbangan yang masih beroperasi di wilayah Sarawak, iaitu Malaysia Airlines, Air Asia dan MASwings. Tumpuan penuh kerajaan Sarawak ketika ini adalah untuk menubuhkan serta mewujudkan sebuah syarikat penerbangan awam milik penuhwilayah Sarawak sendiri, iaitu Sarawak Airlines (yang menggantikan sepenuhnya perkhidmatan penerbangan terdahulu, MASWings), yang dijangka akan menawarkan beberapa destinasi utama di seluruh Sarawak dan Sabah dengan harga yang sangat berpatutan, selain daripada menumpukan juga penerbangan domestik dan juga penerbangan serantau di negara-negara pilihan seperti Indonesia, Singapura, Filipina, Brunei, Vietnam, Hong Kong, Taiwan, Korea Selatan, Australia, dan New Zealand.
Pelabuhan dan Perkapalan
.jpg)
Sarawak mempunyai empat pelabuhan utama yang terletak di Kuching, Sibu, Bintulu, dan Miri.[183] Pelabuhan paling sibuk di Bintulu adalah di bawah bidang kuasa kerajaan persekutuan Malaysia dan kebanyakannya mengendalikan produk LNG dan kargo biasa. Pelabuhan yang lain adalah di bawah pihak berkuasa pelabuhan negeri masing-masing. Daya pengeluaran gabungan empat pelabuhan utama ialah 61.04 juta ton berat barang (FWT) pada tahun 2013.[188] Sarawak mempunyai 55 rangkaian sungai yang boleh dilayari dengan panjang gabungan 3,300 kilometer. Selama berabad-abad sungai-sungai Sarawak menjadi alat pengangkutan utama serta laluan untuk kayu dan barangan pertanian lain yang bergerak di hilir sungai untuk dieksport di pelabuhan utama di negara ini. Pelabuhan Sibu, yang terletak sejauh 113 kilometer dari muara sungai, merupakan hab utama di sepanjang Sungai Rajang yang terutamanya mengendalikan produk kayu. Walau bagaimanapun, pengeluaran pelabuhan Sibu telah berkurangan sejak beberapa tahun selepas Pelabuhan Perindustrian Tanjung Manis (TIMP) mula beroperasi lebih jauh ke hilir sungai.[188]
Penjagaan Kesihatan
Kerajaan Sarawak kini mengutamakan isu-isu yang berkaitan dengan kesihatan masyarakat di Sarawak. Selaras dengan dasar autonomi wilayah seperti yang termaktub dalam Perjanjian Malaysia 1963 (MA63), isu autonomi sistem kesihatan juga difokuskan oleh kerajaan Sarawak ketika ini.
Sistem penjagaan kesihatan di wilayah Sarawak disediakan oleh tiga buah hospital kerajaan utama di Sarawak, iaitu Hospital Umum Sarawak, Hospital Sibu, dan Hospital Miri,[194] dan juga beberapa hospital daerah,[195] klinik kesihatan awam, klinik komuniti, dan klinik desa.[196] Selain hospital dan klinik milik kerajaan persekutuan, terdapat juga beberapa hospital-hospital swasta di Sarawak[197] seperti Pusat Pakar Perubatan Normah, Pusat Pakar Perubatan Timberland,[198] dan Pusat Perubatan Pakar Sibu. Hospital-hospital di Sarawak biasanya menyediakan perkhidmatan penjagaan kesihatan yang lebih kompleks dan menyeluruh, dari penjagaan triaj hingga paliatif untuk penyakit yang teruk.
Pada tahun 1994, Jabatan Kesihatan Radioterapi, Onkologi & Penjagaan Paliatif Hospital Sarawak telah mengadakan rawatan di rumah, atau penjagaan hospis, program untuk pesakit kanser. Persatuan Hospis Sarawak bukan untung juga ditubuhkan pada tahun 1998 untuk mempromosikan program ini.[199] Berbanding dengan jumlah kemudahan perubatan lain, rawatan kesihatan mental hanya disediakan oleh satu kemudahan, iaitu Hospital Sentosa.[200] Kepelbagaian perkhidmatan perubatan ini telah menjadikan Sarawak destinasi pelancongan perubatan untuk pelawat dari negara jiran Brunei dan Indonesia.[201]
Berbanding dengan kelaziman perkhidmatan kesihatan di kawasan bandar, kebanyakan kawasan pedalaman Sarawak hanya boleh diakses oleh pengangkutan sungai, yang menghadkan akses kesihatan masyarakat di luar bandar.[202] Kawasan pedalaman yang jauh di luar kawasan klinik kesihatan, kira-kira 12 kilometer,[203] dan tidak dapat diakses oleh jalan tanah atau sungai akan diservis oleh perkhidmatan doktor udara secara bulanan, yang ditubuhkan pada tahun 1973.[204] Program penggalak kesihatan desa, di mana sukarelawan disediakan dengan latihan perubatan asas, ditubuhkan pada tahun 1981 tetapi kesukaran untuk menyediakan bekalan perubatan ke kampung-kampung terpencil, serta kurangnya insentif, mengakibatkan kemerosotan program.[205]
Terdapat banyak amalan perubatan tradisional masih diamalkan oleh pelbagai komuniti di Sarawak untuk menambah amalan perubatan moden tetapi amalan ini juga semakin berkurangan.[206] Walau bagaimanapun, sejak tahun 2004, terdapat juga kebangkitan semula perubatan tradisional di Malaysia yang membawa kepada pembentukan Unit Bahagian Perubatan Tradisional yang dimasukkan di dalam Kementerian Kesihatan Malaysia.
Pendidikan dan Pengajian Tinggi
Pendidikan di Malaysia terletak di bawah dua kementerian persekutuan; Kementerian Pendidikan Malaysia bertanggungjawab untuk pendidikan rendah dan menengah,[207] manakala Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia mempunyai pengawasan terhadap universiti awam, politeknik dan kolej komuniti.[208] Pendidikan awal kanak-kanak tidak dikawal secara langsung oleh Kementerian Pendidikan tidak seperti pendidikan rendah dan menengah. Walau bagaimanapun, kementerian mengawasi pelesenan tadika swasta, bentuk utama pendidikan awal kanak-kanak dan mengikut Standard Kualiti Pra Sekolah Kebangsaan yang dilancarkan pada tahun 2013.[209]
Pendidikan di wilayah Sarawak kini ialah keutamaan yang difokuskan sepenuhnya oleh kerajaan Sarawak. Ini kerana fokus utama pendidikan di Sarawak terbahagi kepada tujuh skop utama pembangunan pendidikan di Sarawak, iaitu :
- Pembangunan dan penaiktarafan infrastruktur sekolah-sekolah rendah dan menengah di seluruh Sarawak.
- Mengutamakan hal-hal berkaitan kebajikan para pelajar sekolah dan juga kebajikan warga pendidik di Sarawak.
- Mempertingkatkan kadar literasi dan pembelajaran anak-anak/para pelajar sekolah di Sarawak.
- Mengutamakan dasar autonomi pendidikan dan pengajian tinggi di Sarawak, termasuk penubuhan Lembaga Pendidikan Sarawak , penubuhan Majlis Pengajian Tinggi Sarawak, dan mewujudkan subjek Sejarah Sarawak di semua sekolah rendah dan menengah di Sarawak.
- Menghapuskan sepenuhnya stigma negatif dan pandangan buruk terhadap mutu & kualiti pendidikan di Sarawak.
- Pembangunan sistem pendidikan berorientasikan kemahiran teknikal dan vokasional (TVET), kemahiran berasaskan sains dan teknologi, serta kemahiran asas ekonomi & keusahawanan belia yang lebih kompleks dan sistematik.
- Pembangunan sistem pembelajaran dan pengajian yang berasaskan teknologi kecerdasan buatan yang lebih efektif dan sempurna.
Sebelum kemerdekaan, kadar literasi keseluruhan di wilayah Sarawak ketika itu adalah sangat rendah. Pada tahun 1950-an dan awal tahun 1960-an, kadar celik huruf keseluruhan di Sarawak adalah sebanyak 20%, dengan kadar celik yang tinggi hanya tertumpu kepada penduduk Cina sahaja iaitu 52%, jauh lebih rendah berbanding dengan penduduk peribumi asal Sarawak, iaitu hanya sebanyak 14%.[210]
Menjelang awal tahun 2006, selaras dengan dasar kemahiran 3M (membaca, mengira, dan menghafal) yang dilaksanakan oleh Kementerian Pendidikan ketika itu, kadar literasi keseluruhan di wilayah Sarawak telah meningkat dengan sangat ketara iaitu sebanyak 79%. Dan pada tahun 2011 sahaja, kadar literasi kanak-kanak dan orang dewasa di seluruh Sarawak telah menunjukkan peningkatan yang amat baik, iaitu sebanyak 92%. Susulan daripada itu, setakat akhir tahun 2019, kadar literasi keseluruhan di wilayah Sarawak kini meningkat secara mendadak dengan jumlah sebanyak 98%, sekaligus menjadikan Sarawak sebagai sebuah wilayah dengan kadar literasi yang sangat tinggi.
Terdapat 1,480 sekolah di Sarawak pada tahun 2014, di mana 1,271 merupakan sekolah rendah, 202 sekolah menengah dan tujuh sekolah menengah vokasional atau teknikal.[211] Antaranya ialah beberapa sekolah yang bermula dari era Brooke, termasuk Sekolah St. Thomas (1848), Sekolah St Mary (1848), dan Sekolah St Joseph (1882).[212] Selain sekolah-sekolah kerajaan, terdapat empat sekolah antarabangsa: Sekolah Tunku Putra, iaitu sebuah sekolah rendah dan menengah yang menawarkan kurikulum kebangsaan dan Cambridge, Sekolah Antarabangsa Lodge, yang juga terbuka kepada pelajar tempatan dan menggunakan kedua-dua sistem British dan Cambridge, Sekolah Antarabangsa Kidurong, yang dimiliki oleh Shell dan menawarkan pendidikan rendah terutamanya kepada anak-anak pekerja mereka namun kanak-kanak tempatan juga boleh memasukinya bergantung kepada ketersediaan ruang, dan Sekolah Antarabangsa Tenby, yang dibuka pada tahun 2014 dan terbuka kepada kanak-kanak tempatan dan ekspatriat.[213] Terdapat juga 14 buah sekolah menengah persendirian Cina di Sarawak yang mengajar dalam bahasa Cina sebagai bahasa pengantar dan bukan bahasa Inggeris atau Melayu.[214] Sebelum ini, hanya pelajar Cina yang mendaftar di sekolah-sekolah ini, tetapi mobiliti tenaga kerja membawa kepada peningkatan jumlah pelajar kerana ibu bapa berpindah ke kawasan lain untuk bekerja.[215] Hal ini telah membawa kepada peningkatan bilangan pelajar bumiputera yang mendaftar di sekolah Cina.[216]
Sarawak juga menempatkan tiga buah universiti awam, iaitu Universiti Malaysia Sarawak, Universiti Teknologi Mara di Kota Samarahan, dan Universiti Putra Malaysia. Selain daripada itu, Sarawak juga mempunyai universiti-universiti swasta seperti Universiti Curtin dan Universiti Teknologi Swinburne.[207]
Dengan penubuhan SCORE dan potensi sebanyak 1.6 juta lagi pekerjaan pada tahun 2030,[213] kerajaan Sarawak telah memperuntukkan sebanyak RM 15 bilion dari tahun 2016 hingga tahun 2022 kepada Tabung Pembangunan Kemahiran Sarawak untuk pendidikan teknikal dan vokasional (TVET).[217] Pada tahun 2015, Petronas menyediakan biasiswa vokasional kepada 150 pelajar Sarawak yang kurang bernasib baik sebagai sebahagian daripada program Penajaan dan Latihan Institusi Vokasional,[218] walaupun dikritik kerana kurangnya wakil daripada pelajar-pelajar tempatan dalam peruntukannya yang terdahulu;[219] syarikat itu juga memberi sokongan kepada semua pusat pendidikan vokasional Sarawak yang lain.[220]
Demografi
Mengikut tinjauan banci penduduk negara pada tahun 2020, Sarawak mencatatkan jumlah penduduk seramai 2.45 juta penduduk, sekaligus menjadikannya sebagai negeri kelima paling ramai penduduk di Malaysia.[222] Walau bagaimanapun, populasi ini tersebar ke kawasan yang luas sehingga menyebabkan Sarawak mempunyai kepadatan penduduk yang paling rendah di negara ini dengan hanya 20 orang setiap kilometer persegi. Walaupun Sarawak mempunyai kepadatan penduduk yang rendah, purata kadar pertumbuhan penduduk 1.8%, dari tahun 2000 hingga 2010, sangat dekat dengan purata kebangsaan 2.0%.[7] Pada tahun 2014, 58% daripada jumlah penduduk tinggal di kawasan bandar dengan bakinya di kawasan luar bandar, tetapi dalam tempoh 10 tahun akan datang diramalkan bahawa populasi bandar akan meningkat kepada 65%.[223] Setakat 2011[kemas kini], kadar kelahiran kasar di Sarawak adalah 16.3 bagi setiap 1000 individu, kadar kematian kasar adalah 4.3 bagi setiap 1000 penduduk, dan kadar kematian bayi adalah 6.5 dalam setiap 1000 kelahiran hidup.[224]
Populasi bandar terdiri daripada orang Melayu, Cina, Melanau, dan juga sebahagian besar komuniti Iban dan komuniti Bidayuh yang berpindah dari kampung halaman mereka bagi mencari pekerjaan.[225] Dua etnik ini adalah antara lebih daripada 40 kelompok etnik di Sarawak, yang kebanyakannya masih tinggal di kawasan pedalaman dan dirujuk sebagai Orang Asal.[226] Orang Asal dan orang Melayu, dari Semenanjung Malaysia, Sarawak dan Sabah disebut secara kolektif sebagai Bumiputera. Klasifikasi ini memberikan mereka hak keistimewaan dalam pendidikan, pekerjaan, kewangan, dan kedudukan politik.[227]
Pendaftaran dan pengeluaran kad pengenalan nasional, satu dokumen yang diperlukan secara sah untuk mengakses pelbagai perkhidmatan, kepada suku-suku terpencil di Sarawak ini telah menjadi satu masalah selama bertahun-tahun,[228] dan isu kewarganegaraan yang tidak berkesudahan ini telah mengakibatkan sejumlah besar penduduk dari kumpulan etnik Penan yang menjadi kelompok tidak bernegara.[229] Dalam tahun-tahun kebelakangan ini, isu kewarganegaraan ini telah menyaksikan peningkatan progresif dengan pelaksanaan sistem pendaftaran MyKad yang baharu seperti mewujudkan unit pendaftaran bergerak.[230]
Sarawak mempunyai tenaga kerja imigran yang ramai, iaitu seramai 56,892 pekerja asing yang sah dan didaftarkan sepenuhnya oleh kerajaan Sarawak menerusi Jabatan Tenaga Kerja Sarawak (JTKS). Kebanyakan pekerja imigran yang berdaftar ini bekerja dalam sektor-sektor tertentu seperti pembinaan perumahan atau bangunan, perladangan, pertanian, perindustrian, perkilangan, dan perkhidmatan berasaskan barangan keperluan seharian.[231] Meskipun begitu, Sarawak masih dibayangi dengan kemasukan tenaga asing secara haram dan tidak berdaftar. Berdasarkan laporan terkini oleh Jabatan Imigresen Malaysia, dianggarkan sebanyak 71,580 tenaga asing disahkan memasuki wilayah Sarawak secara haram dan tidak berdaftar sejak dari tahun 2001 sehingga tahun 2023. [232]
Kumpulan etnik
Sarawak mempunyai enam kumpulan etnik utama, Iban, Cina, Melayu, Bidayuh, Melanau, dan Orang Ulu,[225] serta beberapa kumpulan etnik dengan populasi yang lebih kecil tetapi masih ramai, seperti Kedayan, Jawa, Bugis, Murut, dan India.[233] Pada tahun 2015, dua etnik peribumi di Sarawak, iaitu etnik Iban dan etnik Bidayuh, secara rasmi diiktiraf oleh kerajaan Malaysia sebagai sebahagian daripada bangsa peribumi Dayak.[234] Terdapat lebih daripada 50 suku kaum yang masih wujud atau telah pupus di Sarawak, namun hanya suku kaum utama sahaja yang disenaraikan dalam Perlembagaan Persekutuan.
Etnik Iban merupakan etnik majoriti di Sarawak, dengan populasinya sebanyak 1.18 juta penduduk pada tahun 2023. Pada masa dahulu sebelum wujudnya kerajaan British di Sarawak, masyarakat Iban biasanya memberikan perhatian khusus kepada status sosial, terutamanya kepada mereka yang mempamerkan kecekapan pertahanan diri serta mereka yang menunjukkan kepakaran dalam pelbagai bidang seperti pertanian dan pidato. Istilah khusus digunakan untuk merujuk kepada mereka yang tergolong dalam strata sosial tertentu, seperti raja berani (masyarakat kaya dan berani), orang mayuh (masyarakat biasa), dan ulun (hamba).[235] Sejak kerajaan British berjaya memperluaskan pemerintahannya di Sarawak, masyarakat Iban tidak lagi mengamalkan budaya-budaya kuno termasuk tradisi memenggal kepala. Kerajaan British akhirnya bersetuju untuk menamakan masyarakat etnik Iban sebagai Dayak Laut. Pada masa yang sama juga, majoriti masyarakat etnik Iban kini menganuti ajaran agama Kristian, seiring dengan ajaran agama yang diamalkan oleh kerajaan British di Sarawak dahulu. Walaupun Sarawak sudah mengalami banyak perubahan secara moden dan menyeluruh, tetapi masyarakat etnik Iban masih mengamalkan ritual tradisional asal mereka seperti Pesta Gawai Antu (perayaan orang mati) dan Perayaan Gawai Dayak (Pesta Menuai).[236] Masyarakat etnik Iban juga tidak lagi dipinggirkan daripada arus pemodenan dan pembangunan wilayah Sarawak. Hal ini merangkumi keutamaan golongan muda dari etnik Iban dalam sektor-sektor penting seperti sektor perkhidmatan awam dan swasta, sektor ekonomi dan pelaburan, sektor sains dan teknologi, sektor pendidikan, sektor pertahanan, bidang keusahawanan, sektor kejuruteraan digital, sektor aeroangkasa, sektor pertanian moden, serta sektor perindustrian yang berimpak tinggi.
Walaupun kehadiran masyarikat Cina di Sarawak bermula pada abad keenam ketika para pedagang mula datang ke negeri ini, kebanyakan masyarakat berbangsa Cina pada hari ini sebahagian besarnya terdiri daripada masyarakat yang berasal dari pendatang semasa zaman pemerintahan James Brooke.[101] Penghijrahan ini didorong oleh peluang pekerjaan di lombong-lombong emas di Bau. Masyarakat Cina di Sarawak sebahagian besarnya beragama Kristian dan Buddha,[237] dan bertutur menggunakan pelbagai dialek seperti Kantonis, Fuzhou, Hakka, Hokkien, Teochew, dan Henghua (orang Putian). Mereka menyambut perayaan-perayaan kebudayaan utama seperti Festival Hantu Lapar dan Tahun Baru Cina seperti nenek moyang mereka lakukan.[238] Penduduk Cina di Sarawak tidak terhad kepada mana-mana kawasan. Mereka yang menetap di Kuching begitu dekat dengan Sungai Sarawak di kawasan yang kini dikenali sebagai Chinatown Kuching. [239] Imigran dari Fujian, diketuai oleh Wong Nai Siong pada 1901, menetap di sepanjang Sungai Rajang atau di kawasan Sibu pada masa kini disebabkan oleh Pemberontakan Yihetuan,[240] manakala mereka yang tiba di Miri mencari kerja di lombong arang batu dan medan minyak. Kini, masyarakat Cina Sarawak sudah tertumpu kepada enam sektor utama di wilayah Sarawak, iaitu sektor perkhidmatan awam dan swasta, sektor perniagaan dan jualan, sektor pertanian moden, sektor ekonomi perbankan, sektor hartanah, serta sektor keusahawanan moden.
Pada zaman pemerintahan keluarga Brooke, masyarakat etnik Melayu Sarawak secara umumnya kebanyakannya bekerja sebagai nelayan,[238] yang membawa kepada kewujudan kawasan-kawasan perkampungan mereka di Sarawak. Dalam konteks ini, kebanyakan kawasan perkampungan bagi etnik Melayu biasanya tertumpu di kawasan-kawasan sepanjang tebing sungai. Walau bagaimanapun, dengan wujudnya bandar-bandar utama di Sarawak, ramai orang Melayu telah mula berhijrah untuk mencari pekerjaan di sektor perkhidmatam awam dan juga sektor swasta. Berdasarkan statistik terkini pada tahun 2023, sebanyak 436,820 orang penduduk di Sarawak merupakan masyarakat berbangsa Melayu, meliputi 22 peratus daripada jumlah keseluruhan populasi penduduk di Sarawak. Secara tradisinya, masyarakat Melayu Sarawak sangat terkenal dengan seni kraf seperti kraf perak dan tembaga, kraf ukiran kayu, dan tekstil.[101][241]
Melanau ialah penduduk asli Sarawak yang tinggal di kawasan terutama di sekitar kota moden Mukah, di mana mereka bekerja sebagai nelayan dan tukang serta pembina bot terkenal. Secara umumnya, masyarakat etnik Melanau mempraktikkan Animisme, kepercayaan bahawa roh-roh menghuni benda-benda di alam sekitar mereka, dan sementara ia masih diamalkan hari ini, kebanyakan Melanau telah menganut agama Islam dan Kristian.[101][66][nota 7][242]
Etnik Bidayuh merupakan orang selatan Sarawak,[243] yang dirujuk oleh peneroka awal Eropah sebagai Dayak Tanah kerana mereka secara tradisinya hidup di gunung batu kapur yang curam. Mengikut perangkaan pada tahun 2023, etnik Bidayuh menyumbang 4.7 peratus (atau sebanyak 175,400 orang penduduk) daripada populasi penduduk di Sarawak. Masyarakat etnik Bidayuh merupakan penduduk asal bagi kawasan yang terdiri daripada bahagian-bahagian moden [[Bahagian Kuching]|Kuching]] dan [[Bahagian Serian]|Serian]]. Walaupun dianggap sama, bahasa mereka terdiri daripada pelbagai dialek yang berbeza mengikut kawasan dan tidak dapat difahami oleh Bidayuh dari luar kawasan terdekat,[244] mengakibatkan Bahasa Inggeris dan Bahasa Melayu menjadi bahasa lingua franca. Seperti kebanyakan etnik-etnik yang lain, kebanyakan masyarakat etnik Bidayuh telah beralih kepada ajaran agama Kristian, namun ada juga komuniti etnik Bidayuh yang memeluk ajaran agama slam.[101] Masyarakat etnik Bidayuh di Sarawak masih mengekalkan tradisi untuk tinggal di kampung-kampung yang terdiri daripada rumah panjang, dengan penambahan sebuah rumah baruk bulat yang tersendiri di mana perhimpunan komunal diadakan.[101]
Kebanyakan etnik-etnik lain yang tinggal di pedalaman Sarawak seperti etnik Kenyah, Kayan, Lun Bawang, Kelabit, Murut, Penan, Bisaya, dan Berawan secara kolektifnya boleh dirujuk sebagai masyarakat etnik Orang Ulu. Dalam bahasa Iban, gelaran ini bermaksud "Orang-orang di Hulu", yang mencerminkan lokasi penempatan puak-puak ini,[101] di mana kebanyakan mereka tinggal berhampiran dengan lembangan saliran Sungai Baram.[245] Kedua-dua kerajinan kayu dan kesenian ialah aspek yang sangat ketara dalam kebudayaan Orang Ulu yang dicontohkan oleh rumah panjang berbumbung mural, perahu kayu ukir, dan cacahan (tatu).[101] Antara instrumen muzik terkenal dari Orang Ulu ialah sapeh etnik Kayan, sampe' etnik Kenyah dan kugiran buluh Lun Bawang. Orang Kelabit dan Lun Bawang dikenali kerana pengeluaran beras wangi mereka.[245] Seperti kebanyakan majoriti penduduk etnik lain di Sarawak, majoriti masyarakat Orang Ulu kini mengamalkan ajaran agama Kristian.[101]
Agama
Walaupun Islam ialah agama rasmi persekutuan, Sarawak merupakan wilayah yang tidak mempunyai mana-mana agama rasmi.[247] Walau bagaimanapun, semasa pentadbiran Abdul Rahman Ya'kub, Perlembagaan Sarawak telah dipinda untuk menjadikan Yang di-Pertuan Agong sebagai ketua agama Islam di Sarawak dan memberi kuasa kepada Dewan Negeri untuk meluluskan undang-undang mengenai hal ehwal agama Islam. Dengan peruntukan sedemikian, dasar Islam dapat dirumuskan di Sarawak dan memungkinkan penubuhan agensi Islam negeri. Rang Undang-Undang Majlis Islam 1978 membolehkan pembentukan Mahkamah Syariah di Sarawak dengan bidang kuasa ke atas hak perkahwinan, penjagaan kanak-kanak, pertunangan, harta pusaka, dan jenayah di wilayah ini. Mahkamah Rayuan dan Mahkamah Kadi juga dibentuk.[77][nota 8]
Sarawak juga merupakan satu-satunya wilayah Borneo di Malaysia di mana populasi masyarakat beragama Kristian melebihi masyarakat beragama Islam, di mana 50.1% penduduk di Sarawak beragama Kristian pada tahum 2020. Mubaligh Kristian terawal di Sarawak adalah Mazhab Gereja England (Anglikan) pada tahun 1848, diikuti oleh Roman Katolik beberapa tahun kemudian, dan Metodisme pada 1903. Penginjilan pertama berlaku dalam kalangan imigran Cina sebelum disebarkan kepada masyarakat peribumi animis.[248] Denominasi Kristian di Sarawak ialah Misi Evangelikal Borneo (atau Sidang Injil Borneo),[249] dan Baptis.[250] Masyarakat peribumi seperti Iban, Bidayuh, dan Orang Ulu telah memeluk agama Kristian walaupun mereka masih mengekalkan beberapa upacara keagamaan tradisional mereka. Ramai umat Islam datang dari kumpulan etnik Melayu dan Melanau. Agama Buddha, Taoisme, dan agama tradisional Cina kebanyakannya diamalkan oleh rakyat berbangsa Cina.[251] Agama minoriti lain di Sarawak termasuklah Bahá'í,[252] Hinduisme,[253] Sikhisme,[254] dan animisme.[255]
- Tapak keagamaan di Wilayah Sarawak
-
-
Gereja St Joseph -
Masjid Negeri Sarawak Lama -
Tokong Hong San Si
Bahasa
Bahasa Inggeris ialah bahasa rasmi Sarawak dari tahun 1963 hingga 1974 kerana bantahan dari Ketua Menteri Sarawak pertama, Stephen Kalong Ningkan terhadap penggunaan bahasa Melayu di Sarawak.[256] Pada tahun 1974, Ketua Menteri yang baharu, Abdul Rahman Ya'kub mengiktiraf bahasa Melayu bersama Bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi Sarawak.[77][nota 9] Status baharu yang diberikan kepada bahasa Melayu ini diperkukuh lagi dengan standard pendidikan bajaru yang menukarkan kurikulum kepada bahasa Melayu.[257] Pada tahun 1985, bahasa Inggeris hilang statusnya sebagai bahasa rasmi Sarawak, dengan hanya bahasa Melayu yang diiktiraf.[256][nota 10] Walaupun dasar rasmi, ahli-ahli pembangkang Sarawak berhujah bahawa bahasa Inggeris kekal sebagai bahasa rasmi de facto di Sarawak.[258] Bahasa Inggeris masih dituturkan di mahkamah undang-undang dan Dewan Undangan Negeri.[259][260] Pada tahun 2015, Ketua Menteri Sarawak ketika itu, Adenan Satem secara rasminya mengumumkan bahawa Bahasa Inggeris akan dikembalikan semula sebagai bahasa rasmi untuk wilayah Sarawak.[261]
Walaupun bentuk rasmi bahasa Melayu, Bahasa Malaysia digunakan oleh pentadbiran kerajaan, ia jarang digunakan dalam perbualan seharian masyarakat Sarawak. Dialek tempatan, Bahasa Melayu Sarawak menguasai bahasa vernakular. Bahasa Melayu Sarawak ialah bahasa yang paling lazim bagi orang-orang Melayu Sarawak dan puak-puak peribumi yang lain. Bahasa Iban ialah bahasa ibunda yang paling banyak digunakan, sekaligus diiktiraf sebagai bahasa dialek majoriti di Sarawak. Bahasa Iban dituturkan dalam pelbagai bentuk dialek oleh hampir 68 peratus penduduk Sarawak sebagai bahasa pertuturan utama. Ini diikuti oleh bahasa Bidayuh, dengan enam dialek utama, dituturkan oleh 12 peratus penduduk. Masyarakat Orang Ulu pula mempunyai lebih daripada 30 dialek bahasa yang berbeza. Walaupun penduduk berbangsa Cina di negeri ini berasal dari pelbagai latar belakang dan bertutur menggunakan banyak dialek berbeza seperti Hokkien, Hakka, Fuzhou, dan Teochew, mereka juga bercakap dalam Bahasa Mandarin.[262]
Budaya
.jpg)
Lokasi dan sejarah Sarawak telah menghasilkan kepelbagaian etnik, perpaduan kaum, variasi budaya dan bahasa yang sangat luas. Seiring dengan pembangunan wilayah yang moden dan transformasi digital yang meluas, namun adat tradisi dan kebudayaan kaum di Sarawak harus dikekalkan dan diamalkan untuk generasi akan datang.
Etnik Iban merupakan etnik penduduk majoriti Sarawak. Walau bagaimanapun, pengaruh luar termasuk pengukuhan amalan agama Kristian telah membawa banyak perubahan menyeluruh bagi masyarakat Iban di Sarawak. Pada masa dahulu, kebanyakan masyarakat Iban di Sarawak lebih menjurus kepada konsep kepahlawanan dan mempunyai keupayaan memenggal kepala dari suku-suku lain dalam pertempuran. Amalan memenggal kepala yang diamalkan oleh masyarakat Iban ini akhirnya diharamkan sepenuhnya semasa di bawah pemerintahan James Brooke dan semakin memudar walaupun peringatan amalan masih dilihat di beberapa rumah panjang yang lain.[263]
Dua lagi suku lain di Tanah Tinggi Sarawak, Kelabit dan Lun Bawang, telah menerima perubahan besar dalam identiti etnik mereka sebagai hasil langsung dari penukaran agama mereka kepada Kristian. Satu perubahan besar ialah peralihan titik fokus interaksi sosial mereka dari rumah panjang tradisional ke gereja tempatan. Kesetiaan agama mereka juga membantu membentuk pandangan dunia mereka di luar kampung mereka, terutamanya sebagai tindak balas kepada perubahan.[264]
Bagi kaum Penan, salah satu puak terakhir yang masih mengamalkan gaya hidup nomad di dalam hutan, pengaruh luar terutamanya pendidikan telah menyebabkan penurunan yang ketara dalam jumlah penduduk yang mengamalkan gaya hidup nomad.[265] Yang lain pula menetap setelah berinteraksi dengan anggota suku kaum yang berbeza, seperti Orang Ulu.[266]
Hasil langsung dari kepelbagaian dalam budaya ini, yang dibuktikan oleh dasar toleransi kepada semua kaum, ialah peningkatan jumlah suku bangsa yang berkahwin bukan sahaja dengan suku kaum lain di Sarawak, tetapi juga dengan orang Cina, orang Melayu serta warganegara keturunan Eropah atau Amerika.[267]
Suku-suku peribumi Sarawak secara tradisionalnya menggunakan pidato untuk meneruskan budaya mereka dari satu generasi ke generasi seterusnya,[268][nota 11] di mana contoh-contoh amalan tradisional ini termasuklah tarian Ngajat Iban,[269] Renong (penyataan suara vokal Iban),[270] Ensera (naratif lisan Iban),[256][nota 12] dan penceritaan kisah epik oleh orang Kayan dan Kenyah.[271][272]
Pada tahun-tahun sebelum penubuhan Persekutuan, kerajaan penjajah mengakui bahawa pendidikan Inggeris dan budaya peribumi mempengaruhi generasi baharu guru Iban. Oleh itu, pada 15 September 1958, Biro Kesusasteraan Borneo dirasmikan dengan piagam untuk memupuk dan menggalakkan literatur tempatan sambil menyokong kerajaan dalam pembebasan dokumentasinya, khususnya dalam manuskrip teknikal dan instruksional yang akan diedarkan kepada penduduk peribumi Sarawak Dan Sabah. Selain bahasa asli, dokumen juga akan diterbitkan dalam bahasa Inggeris, Cina dan Melayu. Pada tahun 1977, biro itu berada di bawah kuasa agensi perancangan dan pembangunan bahasa kerajaan Persekutuan, Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP), yang menganjurkan penerbitan hanya dalam bahasa Melayu sehingga menyebabkan terkuburnya sastera peribumi.[256][nota 13]
Perkara ini berlaku beberapa dekad sebelum media cetak mula muncul di Sarawak. Sarawak Gazette, yang diterbitkan oleh kerajaan Brooke, mencatatkan pelbagai berita berkaitan dengan ekonomi, pertanian, antropologi dan arkeologi, mula diedarkan pada tahun 1870 dan diteruskan dalam zaman moden.[273] Walau bagaimanapun, dalam beberapa dekad selepas persekutuan, undang-undang yang ketat dan sambungan kepada perniagaan bermakna bahawa media adalah sebahagian besar syarikat milik negara.[256][nota 14] Salah satu penerbitan teks paling awal di Borneo, Hikayat Panglima Nikosa pertama kali dicetak di Kuching, pada 1876.[274]
Terdapat beberapa muzium di Sarawak yang memelihara dan mengekalkan artifak-artifak budaya Sarawak. Di kaki Gunung Santubong, Kuching, terletaknya Kampung Budaya Sarawak, sebuah "muzium hidup" yang mempamerkan pelbagai kumpulan etnik yang menjalankan aktiviti tradisional di rumah tradisional masing-masing.[275][276] Muzium Negeri Sarawak dan bangunan baharu Muzium Budaya Sarawak menempatkan koleksi artifak seperti tembikar, tekstil, dan alat ukiran kayu dari pelbagai suku kaum di Sarawak, serta bahan-bahan etnografi budaya tempatan.[277] Sapeh Orang Ulu (sejenis alat muzik petik) ialah alat muzik tradisional yang paling terkenal di Sarawak dan pernah dimainkan untuk Ratu Elizabeth II semasa lawatan rasmi beliau ke Sarawak pada tahun 1972.[278]
Masakan terkenal di Sarawak termasuklah laksa Sarawak,[279] Mi kolok,[280] dan ayam pansuh.[281][282] Negeri ini juga terkenal dengan kek lapis Sarawak.[283]
Rakyat Sarawak juga mengamati beberapa cuti dan perayaan sepanjang tahun.[284] Selain sambutan memperingati Hari Kebangsaan dan sambutan Hari Malaysia, wilayah Sarawak juga meraikan Hari Kemerdekaan Sarawak yang diraikan pada 22 Julai setiap tahun, sebagai menghargai pengorbanan dan perjuangan rakyat Sarawak dalam usaha mempertahankan kedaulatan wilayah Sarawak serta meraikan detik bermulanya pembentukan kerajaan sendiri Sarawak pada 22 Julai 1963.[285][286] Sarawak juga turut meraikan hari kelahiran Yang Di-Pertua Negeri Sarawak.[287] Kumpulan etnik yang lain di Sarawak juga meraikan perayaan mereka sendiri. Tradisi rumah terbuka membolehkan kumpulan etnik lain untuk menyertai perayaan.[288] Sarawak ialah satu-satunya wilayah di Malaysia yang mengisytiharkan perayaan Gawai Dayak sebagai cuti umum bagi seluruh wilayah Sarawak.[289]
Sarawak menghantar pasukannya sendiri untuk mengambil bahagian dalam Sukan Empayar British dan Komanwel pada tahun 1958 dan 1962,[290] serta Sukan Asia 1962. Selepas tahun 1963, rakyat Sarawak bertanding sebagai sebahagian daripada pasukan Malaysia.[291][292] Sarawak menganjurkan Sukan Malaysia (SUKMA) pada tahun 1990, 2016 dan 2024.[293] Sarawak juga merupakan juara keseluruhan dalam Sukan Malaysia (SUKMA) pada tahun 1990, 1992, 1994 dan 2024.[294] Sarawak pernah menjadi juara keseluruhan selama 13 tahun berturut-turut dalam Sukan Para Malaysia sejak tahun 1994 sehingga 2018, sebelum kehilangan gelarannya kepada Sabah pada tahun 2022, dan meraihnya semula pada tahun 2024.[295]
Penduduk terkenal
Catatan
- ^ Ooi, 2013. Rajah menggugurkan kuasa mutlak... (halaman 103)
- ^ Ooi, 2013. Penafian kemasukan ke Anthony... (halaman 93)... Pergerakan anti-kencing adalah pada awal 1950-an dengan berkesan "tercekik" surat mati. (halaman 98)
- ^ Ishikawa, 2010 (halaman 87)
- ^ Kumpulan Komunis pertama yang akan dibentuk di Sarawak... (halaman 95)
- ^ Alastair, 1993. Parti politik pertama, Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP)... (halaman 118)... Menjelang tahun 1962, terdapat enam parti... (halaman 119)
- ^ Faisal, 2012. ... dana kerajaan yang dibebankan untuk projek pembangunan untuk membeli undi ... (halaman 14)
- ^ Ishikawa, 2010 (halaman 169)
- ^ Faisal, 2012. Negeri diberi kuasa untuk membuat peruntukan bagi mengawal selia urusan Islam ... (halaman 86)
- ^ Faisal, 2012 ... untuk menjadikan Bahasa Malaysia dan Bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi negara. (halaman 84)
- ^ Postill, 2006 ... Bahasa Melayu diterima sebagai bahasa rasmi Sarawak bersama bahasa Inggeris sehingga tahun 1985, apabila bahasa Inggeris akhirnya jatuh. (halaman 64)
- ^ Pandian, 2014. Ia menjadi cara utama untuk melewati budaya, sejarah, dan tradisi yang dihargai. ... dalam fakta bahawa kesusasteraan lisan hanya disusun dalam persembahan; (halaman 95)
- ^ Postill, 2006. ... empat adalah naratif lisan ... (halaman 51)
- ^ Postill, 2006. ... untuk menggalakkan pengarang tempatan dan memenuhi keperluan setempat ... (halaman 51) ... Biro tidak lagi wujud pada tahun 1977 apabila ia diambil alih oleh badan persekutuan Dewan Bahasa dan Pustaka (halaman 55) ... Dia menyimpulkan bahawa DBP tidak dapat menerbitkan buku dalam bahasa daerah (halaman 59 dan 60)
- ^ Postill, 2006. ... kerajaan mengawal hampir semua akhbar di Sarawak (halaman 76)
Rujukan
- ^ "Profil Wilayah Sarawak (Sarawak state profile)". Jabatan Penerangan Malaysia (Malaysian Information Department). Diarkibkan daripada yang asal pada 21 April 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
- ^ "Sarawak State Anthem". Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
- ^ a b c Vernon L. Porritt (1997). British Colonial Rule in Sarawak, 1946–1963. Oxford University Press. ISBN 978-983-56-0009-8. Dicapai pada 7 Mei 2016.
- ^ a b Philip Mathews (28 Februari 2014). Chronicle of Malaysia: Fifty Years of Headline News, 1963–2013. Editions Didier Millet. m/s. 15. ISBN 978-967-10617-4-9.
- ^ "Malaysia Act 1963 (Chapter 35)" (PDF). The National Archives. Undang-undang United Kingdom. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 November 2012. Dicapai pada 12 Ogos 2011.
- ^ . 1963. m/s. 1 – melalui Wikisource.
- ^ a b c "Sarawak – Facts and Figures 2011" (PDF). Sarawak State Planning Unit, Chief Minister Department. m/s. 5, 9, 15, 22 (PDF). Dicapai pada 24 November 2015. Check
|archiveurl=value (bantuan) - ^ "Population by States and Ethnic Group". Department of Information, Ministry of Communications and Multimedia, Malaysia. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 February 2016. Dicapai pada 12 February 2015.
- ^ "General Information". Centre for public policies studies. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 October 2015. Dicapai pada 19 November 2016.
- ^ "Facts of Sarawak". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 July 2015. Dicapai pada 23 July 2015.
- ^ "Postal codes in Sarawak". cybo.com. Dicapai pada 23 July 2015.
- ^ "Postal codes in Miri". cybo.com. Dicapai pada 23 July 2015.
- ^ "Area codes in Sarawak". cybo.com. Dicapai pada 22 July 2015.
- ^ Lian Cheng (17 February 2016). "It's 13, 50 to 53 for Sarawak". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 May 2017. Dicapai pada 19 May 2017.
- ^ "State Code". Malaysian National Registration Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 May 2017. Dicapai pada 19 May 2017.
- ^ Soon, Teh Wei (23 March 2015). "Some Little Known Facts On Malaysian Vehicle Registration Plates". Malaysian Digest. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 July 2015. Dicapai pada 8 July 2015.
- ^ "Makna di sebalik istilah 'Wilayah' Sarawak dan Sabah".
- ^ "Origin of Place Names – Sarawak". Perpustakaan Negara Malaysia. 2000. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 February 2008. Dicapai pada 3 June 2010.
- ^ Kris, Jitab (23 February 1991). "Wrong info on how Sarawak got its name". New Sunday Times. Dicapai pada 14 November 2015.
- ^ "The magnificent hornbills of Sarawak". The Borneo Post. 12 July 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 August 2015. Dicapai pada 17 January 2017.
- ^ Rozan Yunos (28 December 2008). "Sultan Tengah — Sarawak's first Sultan". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 April 2014. Dicapai pada 3 April 2014.
- ^ a b "Niah National Park – Early Human settlements". Perbadanan Perhutanan Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 Februari 2015. Dicapai pada 23 Mac 2015.
- ^ a b Faulkner, Neil (7 November 2003). Niah Cave, Sarawak, Borneo. Current World Archaeology Issue 2. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 March 2015. Dicapai pada 23 Mac 2015.
- ^ "History of the Great Cave of Niah". Australian Broadcasting Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2014. Dicapai pada 23 Mac 2015.
- ^ "Niah Cave". humanorigins.si.edu. Smithsonian National Museum of Natural History. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2013. Dicapai pada 23 Mac 2015.
- ^ Zheng, Dekun (1 Januari 1982). Studies in Chinese Archeology. The Chinese University Press. m/s. 49, 50. ISBN 978-962-201-261-5. Dicapai pada 29 Disember 2015.
In case of Santubong, its association with T'ang and Sung porcelain would necessary provide a date of about 8th – 13th century A.D.
- ^ David Lea; Colette Milward (2001). A Political Chronology of South-East Asia and Oceania. Psychology Press. m/s. 16–. ISBN 978-1-85743-117-9.
- ^ Donald F, Lach (15 Julai 2008). Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery, Book 1. University of Chicago Press. m/s. 581. ISBN 978-0-226-46708-5. Dicapai pada 21 Mac 2016.
... but Castanheda lists five great seaports that he says were known to the Portuguese. In his transcriptions they are called "Moduro" (Marudu?), "Cerava" (Sarawak?), "Laue" (Lawai), "Tanjapura" (Tanjungpura), and "Borneo" (Brunei) from which the island derives its name.
- ^ Broek, Jan O.M. (1962). "Place Names in 16th and 17th Century Borneo". Imago Mundi. 16 (1): 134. doi:10.1080/03085696208592208. JSTOR 1150309.
Carena (for Carena), deep in the bight, refers to Sarawak, the Kuching area, where there is clear archaeological evidence of an ancient trade center just inland from Santubong.
- ^ a b c d e Alastair, Morrison (1 January 1993). Fair Land Sarawak: Some Recollections of an Expatriate Official. SEAP Publications. m/s. 10. ISBN 978-0-87727-712-5. Dicapai pada 29 Oktober 2015.
- ^ Trudy, Ring; Noelle, Watson; Paul, Schellinger (12 November 2012). Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places. SEAP Publications. m/s. 497. ISBN 978-0-87727-712-5. Dicapai pada 29 Oktober 2015.
- ^ James Leasor (1 Januari 2001). Singapore: The Battle That Changed the World. House of Stratus. m/s. 41–. ISBN 978-0-7551-0039-2.
- ^ Graham, Saunders (5 November 2013). A History of Brunei. Routledge. m/s. 74–77. ISBN 978-1-136-87394-2. Dicapai pada 24 November 2016.
- ^ Mike, Reed. "Book review of "The Name of Brooke – The End of White Rajah Rule in Sarawak" by R.H.W. Reece, Sarawak Literary Society, 1993". sarawak.com.my. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Jun 2003. Dicapai pada 7 Ogos 2015.
- ^ a b Lim, Kian Hock (16 September 2011). "A look at the civil administration of Sarawak". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 Februari 2015. Dicapai pada 21 November 2015.
- ^ Cuhaj, George S (2014). Standard Catalog of World Paper Money, General Issues, 1368–1960. F+W Media. m/s. 1058. ISBN 978-1-4402-4267-0. Dicapai pada 13 Januari 2016.
Sarawak was recognised as a separate state by the United States (1850) and Great Britain (1864), and voluntarily became a British protectorate in 1888.
- ^ "Bintulu – Places of Interest". Bintulu Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 November 2016. Dicapai pada 19 Julai 2015.
- ^ a b c d e Ooi, Keat Gin (2013). Post-war Borneo, 1945–50: Nationalism, Empire and State-Building. Routledge. m/s. 7. ISBN 978-1-134-05803-7. Dicapai pada 2 November 2015.
- ^ Marshall, Cavendish (2007). World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia, Volume 9. Bangladesh: Marshall Cavendish. m/s. 1182. ISBN 978-0-7614-7642-9. Dicapai pada 2 November 2015.
- ^ "The Borneo Company Limited". National Library Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 October 2015. Dicapai pada 25 January 2016.
- ^ a b Simon, Elegant (13 July 1986). "SARAWAK: A KINGDOM IN THE JUNGLE". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 November 2015. Dicapai pada 2 November 2015.
- ^ a b Charles, de Ledesma; Mark, Lewis; Pauline, Savage (2003). Malaysia, Singapore, and Brunei. Rough Guides. m/s. 723. ISBN 978-1-84353-094-7. Dicapai pada 2 November 2015.
In 1888, the three states of Sarawak, Sabah, and Brunei were transformed into protectorates, a status which handed over the responsibility for their foreign policy to the British in exchange for military protection.
- ^ Saiful, Bahari (23 June 2015). "Thrill is gone, state museum stuck in time — Public". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 Oktober 2015. Dicapai pada 2 November 2015.
- ^ "History of Sarawak". Brooke Trust. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 November 2016. Dicapai pada 29 November 2016.
- ^ Ogmore (15 November 1956). "SARAWAK HL Deb 15 November 1956 vol 200 cc328-68". UK parliament. Dicapai pada 26 June 2017.
- ^ Klemen, L (1999). "The Invasion of British Borneo in 1942". dutcheastindies.webs.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2015. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ "The Japanese Occupation (1941 – 1945)". The Sarawak Government. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ Kratoska, Paul. H (13 Mei 2013). Southeast Asian Minorities in the Wartime Japanese Empire. Routledge. m/s. 136. ISBN 9781136125065. Dicapai pada 27 Jun 2017.
- ^ Gavin Long (1963). Australia in the War of 1939-1945. Series 1 - Army - Volume VII - The Final Campaigns (1st edition, 1963) - Chapter 20 - Securing British Borneo. Australia: The Australian War Memorial. m/s. 491. Dicapai pada 18 Jun 2017.
- ^ "Historical Monument – Surrender Point". Official Website of Labuan Corporation. Labuan Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 2015-11-17. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ Rainsford, Keith Carr. "Surrender to Major-General Wootten at Labuan". Australian War Memorial. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ "British Military Administration (August 1945 – April 1946)". The Sarawak Government. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ Ooi, Keat Gin (2004). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor. ABC-CLIO. m/s. 763. ISBN 9781576077702. Dicapai pada 27 Jun 2017.
- ^ "Sarawak as a British Crown Colony (1946–1963)". The Official Website of the Sarawak Government. Dicapai pada 7 November 2015.
- ^ Mike, Thomson (14 March 2012). "The stabbed governor of Sarawak". BBC News. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ "Anthony Brooke". The Daily Telegraph. 6 March 2011. Dicapai pada 3 November 2015.
- ^ "Pembentukan Malaysia 16 September 1963". Arkib Negara Malaysia. Dicapai pada 8 November 2015. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - ^ JC, Fong (16 September 2011). "Formation of Malaysia". The Borneo Post. Dicapai pada 8 November 2015.
- ^ Tai, Yong Tan (2008). "Chapter Six: Borneo Territories and Brunei". Creating "Greater Malaysia": Decolonization and the Politics of Merger. Institut Pengajian Asia Tenggara. m/s. 154–169. ISBN 978-981-230-747-7. Dicapai pada 8 November 2015.
- ^ "Trust and Non-self governing territories". United Nations. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 May 2011. Dicapai pada 2 April 2016.
- ^ "United Nations Member States". United Nations. 3 July 2006. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 March 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
- ^ "Brunei Revolt breaks out – 8 December 1962". National Library Board (Singapura). Dicapai pada 9 November 2015. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - ^ United Nations Treaty Registered No. 8029, Manila Accord between Philippines, Federation of Malaya and Indonesia (31 July 1963). Retrieved on 12 August 2011.
- ^ United Nations Treaty Series No. 8809, Agreement relating to the implementation of the Manila Accord. Retrieved on 12 August 2011.
- ^ Allen, Charles (1990). Savage Wars of Peace: Soldiers' Voices, 1945-1989. Joseph. m/s. 159. ISBN 9780718128821. Dicapai pada 27 June 2017.
- ^ a b Ishikawa, Noboru (15 March 2010). Between Frontiers: Nation and Identity in a Southeast Asian Borderland. Ohio University Press. m/s. 86–87. ISBN 978-0-89680-476-0. Dicapai pada 9 November 2015.
- ^ Hara, Fujio (December 2005). "The North Kalimantan Communist Party and People's Republic of China" (PDF). The Developing Economies: 495. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2016-12-19. Dicapai pada 2 April 2017.
- ^ James, Chin. "Book Review: The Rise and Fall of Communism in Sarawak 1940–1990". Kyoto Review of South East Asia. Dicapai pada 10 November 2015.
- ^ a b Chan, Francis; Wong, Phyllis (16 September 2011). "Saga of communist insurgency in Sarawak". The Borneo Post. Dicapai pada 10 Januari 2013.
- ^ "About Sarawak – Governance". Official website of State Planning Unit – Chief Minister's Department of Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 September 2013. Dicapai pada 14 November 2015.
- ^ "Yang di-Pertua Negeri". Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
- ^ "Abang Johari Ketua Menteri baharu Sarawak". BH Online. Berita Harian. Dicapai pada 13 Januari 2017.
- ^ "My Constitution: Sabah, Sarawak and special interests". Malaysian Bar. 2 February 2011. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 November 2016. Dicapai pada 13 November 2015.
- ^ "My Constitution: About Sabah and Sarawak". Malaysian Bar. 10 January 2011. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 February 2012. Dicapai pada 13 November 2015.
- ^ Article 95D, Constitution of Malaysia. Accessed on 6 August 2008.
- ^ R.S, Milne; K.J, Ratnam (2014). Malaysia: New States in a New Nation. Routledge. m/s. 71. ISBN 978-1-135-16061-6. Dicapai pada 14 November 2015.
... the major parties in each state fall quite neatly into three categories: native-non-Muslim, native-Muslim, and non-native.
- ^ a b c d Faisal, S Hazis (2012). Domination and Contestation: Muslim Bumiputera Politics in Sarawak. Institute of Southeast Asian Studies. m/s. 91. ISBN 978-981-4311-58-8. Dicapai pada 11 Disember 2015.
The strongman-politician postponed the negeri election ... (page 91)
- ^ "Vote-buying, treating, illegal campaigning mars Sarawak polls, says Bersih 2.0". Aliran. 17 May 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 May 2016. Dicapai pada 18 June 2017.
- ^ a b Chin, James (1996). "The Sarawak Chinese Voters and Their Support for the Democratic Action Party (DAP)" (PDF). Southeast Asian Studies. Kyoto University Research Information Repository. 34 (2): 387–401. Dicapai pada 19 June 2014.
- ^ Cheng, Lian (7 April 2013). "Why Sarawak is electorally unique". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 June 2015. Dicapai pada 12 Januari 2016.
For this reason, Sarawak held its state and parliamentary elections separately – and has been adhering to the practice since 1979 whereas all the other states still hold the two elections concurrently (see Table).
- ^ Tawie, Joseph (9 January 2013). "SNAP faces more resignations over BN move". Free Malaysia Today. Dicapai pada 19 June 2014.
- ^ Mering, Raynore (23 May 2014). "Analysis: Party loyalty counts for little in Sarawak". The Malay Mail. Dicapai pada 19 June 2014.
- ^ "SPECIAL REPORT: The Ming Court Affair (subscription required)". Malaysiakini. 9 January 2013. Dicapai pada 23 June 2014.
- ^ "BN retains Sarawak, Taib sworn in as CM". Free Malaysia Today. 16 April 2011. Dicapai pada 23 June 2014.
- ^ "Sarawak population". The Official Portal of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 14 November 2015.
- ^ a b Samuel Aubrey (12 April 2015). "Serian now a division". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 July 2015. Dicapai pada 15 May 2015.
- ^ "Administrative Divisions and Districts". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 July 2015. Dicapai pada 23 July 2015.
- ^ Nicholas, Taring (29 August 2003). Imperialism in Southeast Asia. Routledge. m/s. 319. ISBN 978-1-134-57081-2. Dicapai pada 23 December 2015.
Charles Brooke set up the Sarawak Rangers in 1862 as a paramilitary force for pacifying 'ulu' Dayaks.
- ^ "Royal Ranger Regiment (Malaysia)". discovermilitary.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 December 2012. Dicapai pada 22 December 2015.
- ^ "Ninth schedule – Legislative lists". Commonwealth Legal Information Institute. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 September 2014. Dicapai pada 22 December 2015.
- ^ Chin Huat, Wong (27 September 2011). "Can Sarawak have an army?". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 December 2015. Dicapai pada 22 December 2015.
- ^ R. Haller-Trost (1994). The Brunei-Malaysia Dispute Over Territorial and Maritime Claims in International Law. IBRU. m/s. 20–. ISBN 978-1-897643-07-5.
- ^ Ubaidillah Masli (17 March 2009). "Brunei drops all claims to Limbang". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2014. Dicapai pada 23 August 2013.
- ^ Ubaidillah Masli (18 March 2009). "Limbang issue was never discussed: Pehin Dato Lim". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 February 2014. Dicapai pada 23 August 2013.
- ^ "Loss of James Shoal could wipe out state's EEZ". The Borneo Post. 5 February 2014. Dicapai pada 17 May 2014.
- ^ Jenifer Laeng (3 June 2015). "China Coast Guard vessel found at Luconia Shoals". The Borneo Post. Dicapai pada 3 June 2015.
- ^ "Presence of China Coast Guard ship at Luconia Shoals spooks local fishermen". The Borneo Post. 27 September 2015. Dicapai pada 28 September 2015.
- ^ "Border disputes differ for Indonesia, M'sia". Daily Express. 16 Oktober 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 February 2016. Dicapai pada 16 Oktober 2015.
- ^ "Trekking to Western Julan waterfall, the highest in Sarawak". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 Oktober 2018. Dicapai pada 7 Oktober 2018.
- ^ a b c d e "Geography of Sarawak". Official website of state planning unit Chief Minister's Department of Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 April 2015. Dicapai pada 14 November 2015.
- ^ a b c d e f g h i j k Frans Welman. Borneo Trilogy Sarawak: Volume 2. Booksmango. m/s. 132, 134, 136–138, 177. ISBN 978-616-245-089-1. Dicapai pada 28 August 2013.
- ^ "The Geography of Sarawak". The official website of Sarawak Government. Sarawak Government. Dicapai pada 18 June 2017.
- ^ "Pasir Panjang, Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 December 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Damai Beach Resort". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 December 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Tanjung Batu Beach, Bintulu". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Brighton Beach/Tanjung Lobang". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 April 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Hawaii Beach". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 April 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Sarawak National Parks". Sarawak Forestry Department. Dicapai pada 25 June 2017.
- ^ "Niah National Park, Miri". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ "Lambir Hills National Park". Sarawak Forestry Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 May 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ "Gunung Mulu National Park". UNESCO. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 October 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Gunung Mulu National Park (Malaysia)". UNESCO. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 November 2015. Dicapai pada 19 March 2017.
- ^ Vergano, Dan (27 September 2014). "China's "Supercave" Takes Title as World's Most Enormous Cavern". National Geographic. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 January 2017. Dicapai pada 6 April 2017.
- ^ "Deer Cave and Lang's Cave". Mulu National Park. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Clearwater cave and Wind Cave". Gunung Mulu National Park. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Gunung Mulu National Park". Malaysia Tourism Promotion Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 October 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
- ^ "Borneo plants". World Wide Fund for Nature. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 April 2016. Dicapai pada 2 December 2016.
- ^ "Medicinal plants around us". The Malaysian Nature Society. The Borneo Post. 24 August 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 August 2014. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Sarawak National Park – Biodiversity Conservation". Sarawak Forestry Department. Dicapai pada 17 November 2015.
- ^ "Rainforest is destroyed for palm oil plantations on Malaysia's island state of Sarawak (Image 1 and Image 2)". The Daily Telegraph. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 February 2011. Dicapai pada 21 August 2014. • "Rainforest is destroyed for palm oil plantations on Malaysia's island state of Sarawak (Image 3)". The Daily Telegraph. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2011. Dicapai pada 21 August 2014. • "Sumatran Orangutans' rainforest home faces new threat". Agence France-Presse. The Borneo Post. 5 May 2013. Dicapai pada 21 August 2014. • {{{assessors}}} (2008). Nasalis larvatus. Senarai Merah Spesies Terancam IUCN 2008. IUCN 2008. Dicapai pada 4 January 2009.
- ^ "25 success stories". International Tropical Timber Organization (ITTO). m/s. 44–45. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 June 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Semenggoh Nature Reserve". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Matang Wildlife Centre". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Talang-Satang National Park". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 November 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Birding in Sarawak". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Similajau National Park". Sarawak Toursim Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Diving in Miri-Sibuti Coral Reefs National Park". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Gunung Gading National Park". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Bako National Park". Sarawak Forestry Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 September 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ "Padawan Pitcher Plant & Wild Orchid Centre". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 April 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ Rogers, Alan (14 July 2013). "Wallace and the Sarawak Law". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 November 2016. Dicapai pada 15 November 2016.
- ^ Lian, Cheng (31 March 2013). "Protected wildlife on the menu". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2013. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "History". Official website of Forest Department Sarawak. Dicapai pada 16 November 2015.
Mr. J.P. Mead became the first Conservator of Forests, Sarawak Forest Department, in 1919. The objectives of the Department were to manage and conserve the State's forest resources.
- ^ Barney, Chan. "6. INSTITUTIONAL RESTRUCTURING IN SARAWAK, MALAYSIA". Food and Agriculture Organization of the United Nations. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 July 2012. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Sarawak Forestry Corporation – About Us – FAQ". Sarawak Forestry Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "About Sarawak Biodiversity Centre – Profile". Sarawak Biodiversity Centre. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 December 2014. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ Tom, Young (2 February 2011). "Malaysian palm oil destroying forests, report warns". The Guardian. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 May 2014. Dicapai pada 28 July 2015.
- ^ Elegant, Simon (3 September 2001). "Without a Trace". Time magazine Asia. Dicapai pada 14 August 2014.
- ^ "Sarawak and the Penan". Diarkibkan daripada yang asal pada 8 July 2015. Dicapai pada 17 November 2015.
- ^ "Native Customary Rights in Sarawak". Cultural Survival. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 October 2015. Dicapai pada 17 November 2015.
- ^ "Rumah Nor: A Land Rights Case for Malaysia". The Borneo Project. Dicapai pada 17 November 2015.
- ^ Jessica, Lawrence. "Earth Island News – Borneo Project – Indigenous victory overturned". Earth Island Institute. Dicapai pada 17 November 2015.
- ^ Rhett, Butler. "Power, profit, and pollution: dams and the uncertain future of Sarawak". Mongabay. Dicapai pada 17 November 2015.
One dam has already displaced 10,000 native people and will flood an area the size of Singapore.
- ^ "Bakun Dam". International Rivers. Dicapai pada 17 November 2015.
- ^ "Sarawak, Malaysia". International Rivers. Dicapai pada 17 November 2015.
Work on access roads to the dam site began but came to a halt in October 2013 when local communities launched two blockades to stop construction and other project preparations from proceeding.
- ^ Vanitha, Nadaraj (21 September 2015). "Battle Against Illegal Logging in Sarawak Begins". The Establishment Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 September 2015. Dicapai pada 18 November 2015.
- ^ Mike Gaworecki (19 August 2016). "Sarawak establishes 2.2M acres of protected areas, may add 1.1M more". Mongabay. Dicapai pada 22 August 2016.
- ^ Joseph, Tawie (25 October 2012). "'What's really left of our forest, Taib?'". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 November 2012. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Types and Categories of Sarawak's Forests". Sarawak Forest Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 2016-11-22. Dicapai pada 16 November 2015.
- ^ "Impact of oil palm plantations on peatland conversion in Sarawak 2005-2010" (PDF). Wetlands International. January 2011. Dicapai pada 25 June 2017. Cite journal requires
|journal=(bantuan) - ^ a b c d e f "The State of Sarawak". Malaysia Rating Corporation Berhad. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 November 2022. Dicapai pada 12 November 2015.
- ^ Furuoka, Fumitaka (2014). "Economic development in Sarawak, Malaysia. An overview" (PDF). Munich Personal RePEc Archive (60477): 1–13. Dicapai pada 18 June 2017.
- ^ "Government aims to close income gap between urban, rural areas – Uggah". The Borneo Post. 29 September 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 2016-10-05. Dicapai pada 18 June 2017.
- ^ Chang, Ngee Hui (2009). "High Growth SMEs and Regional Development – The Sarawak Perspective". State Planning Unit, Sarawak Chief MInister Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 November 2015. Dicapai pada 21 November 2015.
- ^ Desmond, Davidson (6 August 2015). "Adenan pledges to keep fighting for 20% oil royalty". The Malaysian Insider. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 August 2015. Dicapai pada 19 November 2015.
Sarawak Chief Minister Tan Sri Adenan Satem today admitted the oil and gas royalty negotiations – for a hike of 15% from 5% to 20% – with Petronas and Putrajaya have ended in deadlock, but has vowed to fight for it "as long as I'm alive".
- ^ Rasoul, Sorkhabi (2012). "Borneo's Petroleum Plays". 9 (4). GEO Ex Pro. Dicapai pada 20 November 2015.
A simplified map showing the distribution of major sedimentary basins onshore and offshore Borneo.
Cite journal requires|journal=(bantuan) - ^ "An overview of forest products statistics in South and Southeast Asia – National forest products statistics, Malaysia". Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Diarkibkan daripada yang asal pada 24 July 2015. Dicapai pada 18 November 2015.
In 2000, of the country's total sawlog production of 23 million m3, Peninsular Malaysia contributed 22 percent, Sabah 16 percent, and Sarawak 62 percent. Sawlog production figures for 1996–2000 are shown in Table 2.
- ^ "Generation Portfolio". Sarawak Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2013. Dicapai pada 23 November 2015.
- ^ "Generation Portfolio". Sarawak Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2013. Dicapai pada 23 November 2015.
- ^ "Core Business Activities". Sarawak Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 July 2015. Dicapai pada 23 November 2015.
- ^ a b "Hydroelectric Power Dams in Sarawak". Sarawak Integrated Water Resources – Management Master Plan. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 November 2015. Dicapai pada 23 November 2015.
- ^ Jack, Wong (22 July 2014). "Bakun at 50% capacity producing 900MW". The Star (Malaysia). Dicapai pada 23 November 2015.
- ^ Christopher, Lindom (11 July 2015). "Making HEPs in Sarawak safe". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 November 2015. Dicapai pada 23 November 2015.
... Murum HEP had officially started commercial operation on 8 June 2015,"...
- ^ CK Tan (12 May 2016). "Malaysia exports electricity to Indonesia". Nihon Keizai Shinbun . Diarkibkan daripada yang asal pada 15 May 2016. Dicapai pada 15 May 2016.
- ^ "Development Strategy". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
- ^ "What is SCORE?". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
- ^ "Sarawak Corridor of Renewable Energy – Register your interest". Sarawak Corridor of Renewable Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2014. Dicapai pada 26 July 2015.
- ^ "What is RECODA". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
- ^ "SCORE Areas". Sarawak Corridor of Renewable Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2014. Dicapai pada 31 July 2015.
- ^ "Samalaju – SCORE". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
- ^ "Tanjung Manis – SCORE". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
- ^ "Mukah – SCORE". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
- ^ a b "Fewer tourists visited Sarawak last year, DUN told". The Borneo Post. Dicapai pada 16 June 2016.
- ^ a b "Pulling more tourists to Sarawak". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 August 2015. Dicapai pada 7 July 2015.
- ^ a b "Sarawak's tourism strategy focuses on sustainable development". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 November 2015. Dicapai pada 21 November 2015.
- ^ Ava, Lai (29 July 2015). "Valuable prizes await Hornbill winners". The Star (Malaysia). Dicapai pada 20 November 2015.
- ^ "Sarawak fest certain to be a rare treat". Bangkok Post. 22 February 2011. Dicapai pada 20 November 2015.
- ^ "Shopping Malls in Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 December 2015. Dicapai pada 28 December 2015.
- ^ "Shopping Malls in Miri". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 February 2015. Dicapai pada 28 December 2015.
- ^ "Visitor Arrivals into Sarawak 2015" (PDF). Ministry of Tourism, Arts and Culture Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2016-07-01. Dicapai pada 31 May 2016.
- ^ OECD Investment Policy Reviews OECD Investment Policy Reviews: Malaysia 2013. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) Publishing. 30 October 2013. m/s. 234. ISBN 978-92-64-19458-8. Dicapai pada 17 December 2015.
All the same, there are important variations in the quantity and quality of infrastructure stocks, with infrastructure more developed in peninsular Malaysia than in Sabah and Sarawak.
- ^ "Official Website of the Ministry of Utility and Telecommunication". mut.sarawak.gov.my. Dicapai pada 2024-09-11.
- ^ a b c "Transport and Infrastructure". Official Website of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
- ^ Harun, Jau (8 August 2015). "New department being set up". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 December 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
- ^ Alexandra, Lorna; Doreen, Ling (9 October 2015). "Infrastructure crucial to state's goals". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 December 2015. Dicapai pada 16 December 2015.
"In 2014, 82% of houses located in Sarawak rural areas have access to water supply in comparison to 59% in 2009." Fadillah also said that the rural electricity coverage had improved over the last few years with 91% of the households in Sarawak having access to electricity in 2014 compared to 67% in 2009.
- ^ "New technologies play a major role in Sarawak's development plans". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 December 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
- ^ Thiessen, Tamara (2012). Borneo:Sabah, Brunei, Sarawak. Bradt Travel Guides. m/s. 98. ISBN 978-1-84162-390-0. Dicapai pada 26 January 2016.
All major roads are dual carriageways; there are no multi-lane expressways. In Malaysia, you drive on the left-hand side of the road and cars are right-hand drive.
- ^ a b c d "New land, air and sea transport links will help meet higher demand in Sarawak". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 December 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
- ^ Then, Stephen (13 September 2013). "Repair Pan Borneo Highway now, says Bintulu MP following latest fatal accident". The Star (Malaysia). Dicapai pada 23 June 2014.
- ^ Wong, Jack (19 December 2016). "RM16bil Pan Borneo Highway jobs awarded". The Star (Malaysia). Dicapai pada 28 March 2017.
- ^ "Sarawak Government Railway". Asian Railways. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 March 2016. Dicapai pada 14 March 2016.
- ^ "Sarawak's rapid railway ready by 2015". The Brunei Time. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 March 2016. Dicapai pada 29 March 2017.
- ^ "Sarawak's LRT to be ready in three years, says CM". Malaysiakini. 19 April 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 April 2017. Dicapai pada 13 May 2017.
- ^ Lim, How Pim (18 August 2014). "Sarawak gets 3 more hospitals". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 August 2014. Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ "Alternative pathways to overcome the lack of specialists in Sarawak". The Borneo Post. 15 November 2014. Dicapai pada 19 December 2015.
Dr Jerip said there were currently 248 specialists distributed among the major hospitals in the state, comprising the Sarawak General Hospital, Sibu Hospital and Miri Hospital, as well as several divisional hospitals.
- ^ "Sarawak makes efforts to boost access to health care". Oxford Business Group. Dicapai pada 19 December 2015.
Sarawak's 221 public health clinics include only seven rural clinics. Services for the poor are also provided at 1Malaysia clinics, where assistant medical officers provide basic health care, but again, these clinics – of which the state has 18 – have historically been located mainly in urban areas.
- ^ Nigel, Edgar (4 December 2013). "Wednesday, 4 December 2013 Sarawak recognises importance of private hospitals such as Borneo Medical Centre". The Star (Malaysia). Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ "Quality of Life". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 September 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ "Sarawak Hospice Society". Sarawak Hospice Society. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 January 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ Johnson, K Saai (28 October 2010). "'People still dump mental patients at Hospital Sentosa'". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 December 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ "'Sarawak wants more participation in private healthcare sector'". The Rakyat Post. 1 August 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ Chin, Mui Yoon (27 February 2012). "Access to healthcare a challenge for Sarawak's interior folk". The Star (Malaysia). Dicapai pada 19 December 2015.
- ^ Ariff, K.M; Teng, CL (2002). "Rural health care in Malaysia". Australian Journal of Rural Health. 10 (2): 99–103. doi:10.1046/j.1440-1584.2002.00456.x. PMID 12047504.
The FDS in Sarawak was launched in 1973 to provide healthcare to communities residing outside the 'extended operational area' limits of the health centre (beyond 12 km).
- ^ Koshy, Rachel (1 October 2013). "Flying doctor service in East Malaysia: Rachel Koshy". European Journal of Public Health. 23 (1): 223. doi:10.1093/eurpub/ckt123.184. Dicapai pada 2 April 2017.
- ^ Leng Chee, Heng; Barraclough, Simon (6 March 2007). Health Care in Malaysia: The Dynamics of Provision, Financing and Access. Routledge. m/s. 195. ISBN 978-1-134-11295-1. Dicapai pada 30 March 2016.
- ^ Leng Chee, Heng; Barraclough, Simon (6 March 2007). Health Care in Malaysia: The Dynamics of Provision, Financing and Access. Routledge. m/s. 196. ISBN 978-1-134-11295-1. Dicapai pada 30 March 2016.
While there were systems of tradiional medicine and a traditional pharmacopoenia amongst the indigenous communities in Sarawak, they have largely fallen into disuse ...
• Bawin Anggat, Nicholas. "Traditional Medicines of Borneo at Risk" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 30 March 2016. Dicapai pada 30 March 2016. • "Chinese traditional medicine". The Borneo Post. 8 November 2012. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 November 2012. Dicapai pada 30 March 2016. - ^ a b "Education". Official Website of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 21 December 2015.
- ^ "Ministry of Higher Education Malaysia - Institutions". Ministry of Higher Education Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-04-06. Dicapai pada 6 April 2017.
- ^ Ooi, May Sim (21 February 2016). "Pre-school education crucial". The Star Online. Star Media Group Berhad. Dicapai pada 3 April 2017.
- ^ Silcock, T.H (1963). The Political Economy of Independent Malaya:A case-study in development. University of California Press. m/s. 46. Dicapai pada 21 December 2015.
- ^ State Planning Unit, Chief Ministers Department. "Sarawak Facts & Figures 2015". m/s. 40. Dicapai pada 3 April 2017.
- ^ Edgar, Ong (10 April 2015). "Can you blame Sarawak and Sabah for feeling left out?". The Ant Daily. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 June 2015. Dicapai pada 21 December 2015.
The eight schools missing from the incomplete list are St. Thomas's School Kuching (1848), St Mary's School Kuching (1848), St Joseph's School Kuching (1882), St Teresa's School Kuching (1885), St Michael's School Sandakan (1886), St Michael's School Penampang (1888), All Saints' School, Likas (1903) and St Patrick's School Tawau (1917).
- ^ a b "Sarawak's public and private sectors work together to revamp education". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 December 2015. Dicapai pada 21 December 2015.
- ^ "砂拉越华文独中通讯录 (Communication directory of Sarawak Chinese independent schools)" (dalam bahasa Chinese). Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2013. Dicapai pada 1 March 2015.CS1 maint: unrecognized language (link)
- ^ "Of Chinese schools and their student population". Borneo Post Online. 24 June 2016. Dicapai pada 3 April 2017.
- ^ "55,975 bumiputera pupils in Chinese schools". Bernama. The Sun. 17 December 2010. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 June 2016. Dicapai pada 26 June 2016.
- ^ Yes, Sarawak (23 May 2015). "The growth of Technical Vocational Education and Training in Sarawak". The Borneo Post online. Dicapai pada 5 April 2017.
Under the 11th Malaysia Plan from 2016 to 2020, the government has allocated RM1 billion for a Skills Development Fund to enable more students to receive skills and vocational education.
- ^ "150 Petronas scholarships for MRSM students". The Borneo Post online. 8 March 2015. Dicapai pada 5 April 2017.
- ^ "Petronas under scholarship fire". The Star Online. 25 June 2015. Dicapai pada 5 April 2017.
- ^ Newsdesk (10 March 2016). "Petronas continues to support SCaT fair". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-04-06. Dicapai pada 5 April 2017.
- ^ "Penemuan Utama Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020 Negeri Sarawak". Jabatan Perangkaan Malaysia. Mei 2022. m/s. 80. ISBN 978-967-253-512-6. Dicapai pada 2025-07-14.
- ^ "Sarawak Population by Ethnic Group". State Planning Unit, Sarawak. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 Ogos 2020. Dicapai pada 27 Ogos 2018.
- ^ "Johari: Urban-rural ratio to hit 65:35 within 10 years". The Star (Malaysia). 17 January 2014. Dicapai pada 24 November 2015.
- ^ "Vital Statistics Summary for Births and Deaths". Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
- ^ a b "The Sarawak People". Sarawak Tourism Federation. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 January 2015. Dicapai pada 24 November 2015.
- ^ "Indigenous peoples – (a) Land rights of Indigenous Peoples". Suruhanjaya Hak Asasi Manusia Malaysia (SUHAKAM). Diarkibkan daripada yang asal pada 2 October 2015. Dicapai pada 30 November 2015.
- ^ Ting, Su Hie; Rose, Louis (June 2014). "Ethnic Language Use and Ethnic Identity for Sarawak Indigenous Groups in Malaysia". Oceanic Linguistics. 53 (1): 92–109. doi:10.1353/ol.2014.0002. Dicapai pada 30 November 2015.
In Malaysia, Bumiputera (literally translated as 'prince of the earth' or 'son of the land') refers to the Malay and other indigenous people. ... The Bumiputera in general enjoy special privileges as part of the affirmative action for advancement of the community, and these include priority in university entry, scholarships, and government jobs, special finance schemes, and political positions.
- ^ Sheith Khidir, Abu Bakar (29 March 2016). "Stateless Penans demand citizenship papers". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-08-21. Dicapai pada 30 October 2016.
- ^ "Penans 'stateless' because of fines". The Star (Malaysia). 26 September 2005. Dicapai pada 30 October 2016.
- ^ "Mobile unit makes NRD applications easy for Penan community". The Borneo Post. 7 April 2016. Dicapai pada 30 October 2016.
- ^ "Over 95,000 foreign workers in Sarawak hold temporary employment passes". The Sun Daily. 26 October 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 October 2015. Dicapai pada 18 December 2015.
- ^ Sulok, Tawie (11 April 2015). "Illegal immigrants in Sarawak a 'huge problem', deputy home minister admits". Malay Mail Online. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 October 2015. Dicapai pada 18 December 2015.
- ^ Leong, Joe (4 August 2014). "Bizarre names like Tigabelas, Helicopter, Kissing in Borneo are real". The Ant Daily. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2015. Dicapai pada 24 November 2015.
There are several other minor ethnic groups placed under the 'others', such as Indian, Eurasian, Kedayan, Javanese, Bugis and Murut.
- ^ "Putrajaya approves 'Dayak' for 'Race' category in all official forms". The Malaysian Insider. 31 October 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2015. Dicapai pada 24 November 2015.
- ^ Keat, Gin Ooi (2004). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor, Volume 1. ABC-CLIO. m/s. 623–625. ISBN 978-1-57607-770-2. Dicapai pada 25 November 2015.
Ibans are found in all political divisions of Borneo but in largest numbers in Sarawak. ... Christian missionaries have been active among the Ibans for more than a century, and today many Ibans are Christians.
- ^ "Our People – Iban – The official travel website for Sarawak, Malaysian Borneo". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 November 2015. Dicapai pada 25 November 2015.
- ^ Frans, Welman (2011). Borneo Trilogy Sarawak: Volume 1. Bangkok, Thailand: Booksmango. m/s. 177. ISBN 978-616-245-082-2. Dicapai pada 2 November 2015.
- ^ a b "Ethnic groups". Sarawak Tourism Federation. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 October 2015. Dicapai pada 23 March 2017.
- ^ "Our people – Chinese". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 January 2016. Dicapai pada 28 November 2015.
- ^ John, Barwick. "Huang Naishang (1844–1924)". Biographical Dictionary of Chinese Christianity. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 May 2013. Dicapai pada 21 July 2015.
Shortly thereafter, Huang decided to start a new settlement of Chinese in Malaysia in order to escape China's despotism and Fujian's poverty. ... In 1901, Huang traveled with settlers from Fujian to Sibu, where he founded New Fuzhou.
- ^ "Our people – Malay – The official website for Sarawak Malaysian Borneo". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 November 2015. Dicapai pada 30 November 2015.
- ^ "Miri Visitors' Guide – Miri's inhabitants". gomiri.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 May 2015. Dicapai pada 8 August 2015.
- ^ "Our people – Bidayuh". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 December 2015. Dicapai pada 7 December 2015.
- ^ "Bidayuh longhouse". Sarawak Cultural Village. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 July 2012. Dicapai pada 7 December 2015.
- ^ a b Erivina. "Our people – Orang Ulu". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2015. Dicapai pada 10 December 2015.
- ^ "Penemuan Utama Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020" (pdf) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Jabatan Perangkaan Malaysia. ISBN 978-967-2000-85-3.
- ^ "Explanation sought on real status of S'wak's official religion". The Borneo Post. 12 December 2015. Dicapai pada 11 December 2015.
The Sarawak State Constitution is clear—Sarawak has no official religion, but the official website stated otherwise. This matter was pointed out by YB Baru Bian (Ba Kelalan assemblyman and state PKR chairman) in his letter to the state secretary in July this year, and no action was taken.
- ^ Carlo, Caldarola (1982). Religions and Societies, Asia and the Middle East. Walter de Gruyter. m/s. 481. ISBN 978-90-279-3259-4. Dicapai pada 15 December 2015.
- ^ "SIB & BEM – A Brief Introduction to Origin of SIB". SIB Grace. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 November 2013. Dicapai pada 15 December 2015.
- ^ "List of Baptist churches in Sarawak". Malaysia Baptist Convention. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 October 2014. Dicapai pada 15 December 2015.
- ^ Carl, Skutsch (7 November 2013). Encyclopedia of the World's Minorities. Routledge. m/s. 781. ISBN 978-1-135-19388-1. Dicapai pada 15 December 2015.
- ^ "Malaysia Bahai's – Sarawak". bahai.org.my. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
- ^ Chieng, Connie (17 August 2015). "Sarawak is a blessed land of harmony". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
- ^ "Sikh Temple". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 March 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
- ^ "Animism is alive and well in South-East Asia: What can we learn?". Pravda.ru. 24 March 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
- ^ a b c d e John, Postill (15 May 2006). Media and Nation Building: How the Iban became Malaysian. Berghahn Books. m/s. 58. ISBN 978-0-85745-687-8. Dicapai pada 13 November 2015.
because of his strong defence of English as the language of instruction in Sarawak ... (page 58)
- ^ "Former Education Minister Calls For Return To Teaching Maths, Science In BM". Bernama. 12 November 2011. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 July 2011. Dicapai pada 13 November 2015.
- ^ Fernandez, Joe (26 November 2015). "DAP: English remains Sarawak's official language". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 January 2016. Dicapai pada 20 December 2016.
- ^ Sulok, Tawie (20 February 2012). "Usage of English, native languages officially still legal in Sarawak". The Sun Daily. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 November 2015. Dicapai pada 13 November 2015.
- ^ "My Constitution – Sabah and Sarawak". Malaysian Bar. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 February 2012. Dicapai pada 13 November 2015.
English was the official language of the State Legislative Assemblies and Courts in Sabah and Sarawak on Malaysia Day, 16 September 1963. Any change of the official language to Bahasa Melayu can only become effective when the State Legislative Assembly of Sabah or Sarawak agrees to adopt federal laws that make Bahasa Melayu the official language.
- ^ Ogilvy, Geryl (18 November 2015). "Sarawak to recognise English as official language besides Bahasa Malaysia". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 March 2016. Dicapai pada 2 April 2016.
- ^ "Sarawak, a land of many tongues". The Borneo Post. 23 December 2010. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 November 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
- ^ Metom, Lily (31 January 2013). Emotion Concepts of the Ibans in Sarawak. Patridge Singapore. m/s. 22. ISBN 978-1-4828-9731-9. Dicapai pada 12 January 2016.
Nevertheless, all these ancient customs pertaining to headhunting are no longer observed in these modern days.
- ^ Platzdasch, Bernhard; Saravanamuttu, Johan (6 August 2014). Religious Diversity in Muslim-majority States in Southeast Asia: Areas of Toleration and Conflict. Institute of Southeast Asian Studies (ISEAS). m/s. 383. ISBN 978-981-4519-64-9. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ Kaur, Jeswan (16 December 2007). "Penan slowly abandoning their nomadic way of life". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ "'Equal treatment for Penan community'". The Borneo Post. 1 March 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ Switow, Michael (9 February 2005). "Interracial marriage blossoms in Malaysia". The Christian Science Monitor. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
- ^ Pandian, A; Ching Ling, L; Ai Lin, T (16 October 2014). "Chapter VII – Developing Literacy and Knowledge, Preservation skills among Remote Rural Children". New Literacies: Reconstructing Language and Education. Cambridge Scholars Publishing. m/s. 95–97. ISBN 978-1-4438-6956-0. Dicapai pada 1 January 2016.
- ^ "Tarian Ngajat Identiti Istimewa Masyarakat Iban (Ngajat dances a special identity for the Ibans)". Jabatan Penerangan Malaysia (Malaysian Ministry of Information). Diarkibkan daripada yang asal pada 25 April 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
- ^ Nie, C.L.K; Durin, A. "Renong, An Iban Vocal Repertory (Conference paper)". Universiti Malaysia Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
- ^ MacDonald, M.R. (16 December 2013). "The tradition of storytelling in Malaysia". Traditional Storytelling Today: An International Sourcebook. Routledge. m/s. 208. ISBN 978-1-135-91721-0. Dicapai pada 1 January 2016.
The Kayan and the Kenyah, who dwell in the upper region of Sarawak, have a vibrant epic-telling tradition that is elaborate and specialised.
- ^ Law, Daryll (14 October 2013). "Preserve traditional culture for prosperity, Iban's urged". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
- ^ "Sarawak Gazette now available online". The Borneo Post. 31 July 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 May 2015. Dicapai pada 5 January 2016.
- ^ Walker, J.H (13 April 2005). "Hikayat Panglima Nikosa and the Sarawak Gazette: Transforming Texts in Nineteenth Century Sarawak". Modern Asian Studies. 39 (2): 427. doi:10.1017/S0026749X04001507. Dicapai pada 13 January 2016.
- ^ "Explore Sarawak in Half a Day". Sarawak Cultural Village. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ "Sarawak Cultural Village". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ "Malaysian Borneo's Muzium Sarawak: A Colonial Legacy in Postcolonial Context". Cultural Survival. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 October 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
- ^ Ringgit, Danielle Sendou (26 August 2015). "From dreams into the mainstream". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
Aside from that, the late Tusau Padan performed for Queen Elizabeth during her official visit to Sarawak in 1972, ...
- ^ "Best Sarawak Laksa in Kuching". The Malaysian Insider. 29 April 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 August 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
- ^ "Kolo mee, a Sarawak favourite, any time of day". The Malaysian Insider. 14 September 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 March 2014. Dicapai pada 3 January 2016.
- ^ "'Ayam pansuh' — A Sarawak exotic delicacy loved by many (VIDEO)". The Malay Mail. 28 June 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 July 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
- ^ "Sarawak Top 10 Iconic Food". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 July 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
- ^ "Singer Deja Moss' real passion is Sarawak layered cakes". The Star (Malaysia). 24 March 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
- ^ "Public Holidays 2015". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
- ^ "TYT, CM attend state's 52nd anniversary of independence". The Borneo Post. 23 July 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 August 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
- ^ Hunter, M. "Sarawak's "Independence Day"". New Mandala (Australian National University). Diarkibkan daripada yang asal pada 25 July 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
- ^ "Pomp celebrations for Sarawak Governor's birthday". The Star (Malaysia). 12 September 2015. Dicapai pada 8 January 2016. Check
|archiveurl=value (bantuan) - ^ "CM and wife to have Hari Raya open house at BCCK". 15 July 2015. 15 July 2015. Dicapai pada 7 January 2016. Check
|archiveurl=value (bantuan) • Aubrey, S (9 June 2015). "1,000 throng Manyin's Gawai Dayak open house". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016. • "KTS holds Chinese New Year Open House in Bintulu". The Borneo Post. 9 March 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 December 2015. Dicapai pada 8 January 2016. - ^ "Public Holiday in Sarawak in conjunctions with the Gawai Dayak Celebration". Co-operative College in Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016.
- ^ "Commonwealth Games Federation – Countries – Sarawak". Commonwealth Games Federation. Dicapai pada 11 January 2016.
- ^ "Japan top the list with 73 'golds'". The Straits Times. 5 September 1962. Dicapai pada 11 January 2016.
- ^ "Jakarta 1962". Olympic Council of Asia. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
- ^ "S'wak to host Sukma in 2016 — Khairy". The Borneo Post. 4 September 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
- ^ Pail, Salena (22 October 2015). "CM revs up momentum for 2016 S'wak Sukma". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
- ^ Bong, Karen (14 December 2014). "Major boost for paralympic athletes". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 July 2015. Dicapai pada 11 January 2016.
Pautan luar
 |
Wikimedia Commons mempunyai media berkaitan: Sarawak. |
|
Wikimedia Commons mempunyai media berkaitan: Perjanjian yang berkaitan dengan Malaysia antara Inggeris, N. Borneo, Sarawak dan Singapura. |
- Pelaporan Sarawak
- Koleksi peta-peta Sarawak
- portal kerajaan Sarawak.
- Berita Sarawak.
- Kawan Online Sarawak.
| Negeri |
|  |
|---|---|---|
| Wilayah | ||
| Wilayah Persekutuan | ||
.svg){kind=small}
| Umum | |
|---|---|
| Perpustakaan negara | |
| Pangkalan data saintifik | |
| Lain-lain | |
