Tidak ada referer, pengunjung mungkin datang langsung atau referer diblokir.ls. Pulau Pinang - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Lifestyle Khazanah Profil Baru Dram Lists Ensiklopedia
Technopedia Center
PMB University Brochure
Faculty of Engineering and Computer Science
S1 Informatics S1 Information Systems S1 Information Technology S1 Computer Engineering S1 Electrical Engineering S1 Civil Engineering

faculty of Economics and Business
S1 Management S1 Accountancy

Faculty of Letters and Educational Sciences
S1 English literature S1 English language education S1 Mathematics education S1 Sports Education
teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
  2. Ensiklopedia Bebas
  3. Pulau Pinang - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Pulau Pinang - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Koordinat: 05°24′09″N 100°21′54″E / 5.40250°N 100.36500°E / 5.40250; 100.36500
Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.
(Dilencongkan daripada Penang)
Pulau Pinang
ڤولاو ڤينڠ‎
Negeri
Transkripsi lain
 • InggerisPenang
 • Cina槟城 (Ringkas)
檳城 (Tradisional)
Bīn chéng (Pinyin)
 • Hokkien庇能
Pī-néeng (Tâi-lô)
Pī-né͘ng (Pe̍͘h-ōa-jī)
 • Tamilபினாங்கு
Piṉāṅku (Transliterasi)
 • Thaiปีนัง
Pinang (RTGS)
Nama panggilan: Pulau mutiara
Cogan kata: Bersatu dan Setia
Lagu: Untuk Negeri Kita
   Pulau Pinang di    Malaysia
Koordinat: 05°24′09″N 100°21′54″E / 5.40250°N 100.36500°E / 5.40250; 100.36500
NegaraMalaysia
Ibu negeriGeorge Town, Pulau Pinang
Bandar terbesarSeberang Perai
Pentadbiran
 • JenisSistem berparlimen
 • Yang di-Pertua NegeriRamli Ngah Talib
 • Ketua MenteriChow Kon Yeow
(PH-DAP)
Keluasan
[1]
 • Jumlah1,048 km2 (405 batu persegi)
Aras tertinggi
(Bukit Bendera)
833 m (2,733 ft)
Penduduk
 (2020)[2]
 • Jumlah1,740,405
 • Kepadatan1,659/km2 (4,300/batu persegi)
Indeks Pembangunan Manusia
 • IPM (2018)▲ 0.838 sangat tinggi [3]
Zon waktuUTC+08:00 (WPM)
Poskod
10xxx–11xxx (Pulau Pinang)
12xxx-14xxx (Seberang Perai)
Kod panggilan04
Huruf pertama plat kenderaanP
Laman sesawangwww.penang.gov.my

Pulau Pinang (Jawi: ڤولاو ڤينڠ) atau lebih sering disebut Penang (bahasa Inggeris: Penang,Mengenai audio inipengucapan: "Pī néeng") ialah sebuah negeri di Malaysia yang terletak di pantai barat laut Semenanjung Malaysia menghadap Selat Melaka. Ia terdiri daripada dua bahagian: Pulau Pinang, di mana terletaknya ibu negeri, George Town, dan Seberang Perai di Tanah Melayu. Kedua-dua bahagian ini dihubungkan secara fizikal oleh Jambatan Pulau Pinang dan Jambatan Kedua Pulau Pinang. Negeri ini bersempadan dengan Kedah di utara dan timur, serta Perak di selatan.

Pulau Pinang merupakan antara pemacu ekonomi paling maju di Malaysia, dengan KDNK per kapita tertinggi dan Indeks Pembangunan Manusia tertinggi dalam kalangan semua negeri. Ia juga berada di kedudukan kedua tertinggi dalam purata gaji bulanan. Pulau Pinang ialah pengeksport utama negara dengan jumlah eksport hampir RM495 bilion (US$119.57 bilion) pada tahun 2024, kebanyakannya melalui Lapangan Terbang Antarabangsa Pulau Pinang yang juga merupakan kedua tersibuk di negara ini dari segi pergerakan pesawat.

Pulau Pinang diasaskan oleh Francis Light pada tahun 1786 dan menjadi sebahagian daripada Negeri-Negeri Selat, sebuah Tanah jajahan Mahkota British yang turut merangkumi Melaka dan Singapura. Semasa Perang Dunia Kedua, Pulau Pinang telah diduduki oleh Jepun, namun British mengambil alih semula pada tahun 1945. Pulau Pinang kemudiannya digabungkan ke dalam Persekutuan Tanah Melayu (kini Malaysia), yang mencapai kemerdekaan pada tahun 1957. Ekonomi negeri ini telah beralih daripada perdagangan entrepôt kepada pembuatan elektronik dan sektor tertiari sepanjang akhir abad ke-20.

Dengan 1.74 juta penduduk dan kepadatan penduduk sebanyak 1,659/km2 (4,300/sq mi) setakat 2020, Pulau Pinang merupakan salah satu negeri yang paling padat dan membangun di Malaysia.[4] Seberang Perai ialah bandar ketiga terbesar di Malaysia dari segi populasi. Pulau Pinang mempunyai masyarakat yang pelbagai budaya dengan populasi yang terdiri daripada Cina, Melayu, India, Eurasia, Siam dan ekspatriat.

Etimologi

Nama Pulau Pinang ini diambil daripada nama pokok pinang (areca catechu). Pulau Pinang juga dirujuk secara tidak rasminya sebagai "Mutiara Timur" (Pearl of the Orient) dan "Pulau Mutiara".

Di sepanjang aliran sejarahnya, Pulau Pinang dikenali dengan nama-nama berbeza oleh para pelaut dari pelbagai kawasan. Orang tempatan menamakannya Pulo Ka Satu kerana ia merupakan pulau terbesar di sepanjang jalan kelautan antara Lingga dan Kedah.[5] Orang Siam yang pernah dipertuankan Kedah memanggilnya Ko Mak (Bahasa Thai: เกาะหมาก).[6]

Peneroka kelautan juga mengambil perhatian terhadap pokok pinang yang berlebih-lebih di pulau ini. Pada abad ke-15, Laksamana Cheng Ho dari China Ming merujuk kepada pulau ini sebagai Bīngláng Yǔ (Cina tradisional: 檳榔嶼; Cina ringkas: 槟榔屿; Pe̍h-ōe-jī: Pin-nn̂g-sū; secara harfiahnya "Pulau Pinang") dalam carta pandu arah beliau.[7] Dalam buku yang bertajuk Declaraçam de Malaca ("Description of Malacca" atau "Penerangan Melaka"), ahli kartografi Portugis Manuel Godinho de Erédia menamakannya Pulo Pinaom.[8]

Sejarah

Sejarah awal

Rencana utama: Sejarah Pulau Pinang
Pemerintahan bersejarah
Syarikat Hindia Timur Inggeris 1786–1858

Raj British 1858–1867
 Negeri-Negeri Selat 1826–1941; 1945–1946
Empayar Jepun 1941–1945
 Malayan Union 1946–1948
 Persekutuan Tanah Melayu 1948–1963

 Malaysia 1963–kini

Ahli arkeologi telah menemui rangka manusia dan artifak Neolitik seperti tembikar, kulit siput, dan alat batu di Guar Kepah, Seberang Perai, termasuk rangka yang digelar "Perempuan Pulau Pinang", berusia kira-kira 5,000 hingga 6,000 tahun.[9][10][11]

Kewujudan inskripsi dalam bahasa Pali pada batu megalit di Cherok Tok Kun, Bukit Mertajam, menunjukkan bahawa kawasan tersebut pernah berada di bawah pengaruh Lembah Bujang, iaitu sebuah tamadun Hindu-Buddha yang wujud sekitar abad ke-6.[12] Menjelang abad ke-18, seluruh kawasan Pulau Pinang adalah sebahagian daripada Kedah, yang menjadi negeri naungan Kerajaan Rattanakosin (Siam).[13]

Penubuhan dan pemerintahan British

Perkembangan sempadan wilayah Pulau Pinang (warna kuning) dari 1786 hingga 1874.[14]
Kapten Francis Light, wakil SHTI yang memperoleh Pulau Pinang pada 1786 melalui perjanjian yang tidak sah dengan Sultan Kedah.

Pulau Pinang diperoleh oleh Kapten Francis Light bagi pihak Syarikat Hindia Timur Inggeris (SHTI) pada tahun 1786 daripada Sultan Abdullah Mukarram Shah, Sultan Kedah, sebagai balasan kepada janji perlindungan ketenteraan daripada ancaman Siam dan Burma.[15]

Tanpa kebenaran rasmi dari SHTI, Light telah berjanji memberi bantuan tentera kepada Kedah. Apabila syarikat enggan menunaikan janji tersebut semasa Kedah diserang Siam, Sultan cuba mengambil kembali pulau itu pada tahun 1790, namun gagal. Sebagai kompromi, SHTI bersetuju membayar 6,000 dolar Sepanyol setahun kepada Kedah. Jumlah itu dinaikkan kepada 10,000 dolar apabila Seberang Perai (kemudian dikenali sebagai Province Wellesley) diserahkan kepada SHTI pada tahun 1800.[16]

Pada 11 Ogos 1786, Light menamakan pulau itu sebagai “Prince of Wales Island” dan penempatan di Tanjung Penaga dinamakan George Town sempena Raja George III. Pulau ini kemudiannya berkembang sebagai pelabuhan bebas yang penting dalam perdagangan antara Timur dan Barat.

Pulau Pinang dimasukkan ke dalam Negeri-Negeri Selat bersama Melaka dan Singapura pada tahun 1826, di bawah pentadbiran British di India British. Ia menjadi tanah jajahan mahkota British yang berasingan pada tahun 1867, menjadikan George Town sebagai ibu negeri. Perubahan ini memberi lebih kuasa autonomi kepada Pulau Pinang dan membuka laluan kepada pembangunan pesat serta kemasukan imigran dari China, India dan Timur Tengah.[17][18]

Perang Dunia

Tentera Laut Diraja British membebaskan George Town pada 3 September 1945.

Pulau Pinang muncul daripada Perang Dunia Pertama dengan kerosakan yang agak minimum, kecuali Pertempuran Pulau Pinang di mana kapal penjelajah Imperial German Navy SMS Emden telah menenggelamkan dua kapal perang Bersekutu di perairan George Town.[19]

Sepanjang zaman antara perang, pihak British menyedari keperluan untuk memperkukuh angkatan tentera mereka di utara Tanah Melayu. Namun begitu, sikap lalai dan kekurangan sumber menyebabkan tentera British tidak bersedia untuk menghadapi pencerobohan Jepun pada permulaan Perang Pasifik. Meskipun Pulau Pinang telah diisytiharkan sebagai kubu pertahanan, Pulau Pinang jatuh tanpa tentangan kepada Tentera Darat Imperial Jepun pada 19 Disember 1941 selepas serangan udara harian.[20]

Pihak British secara rahsia telah memindahkan penduduk Eropah dari Pulau Pinang; sejarawan Raymond Callahan berpendapat bahawa "keruntuhan moral pemerintahan British di Asia Tenggara tidak berlaku di Singapura, tetapi di Pulau Pinang".[21][22]

Pulau Pinang kemudiannya dinamakan semula sebagai Tojo-to bersempena Perdana Menteri Hideki Tojo.[23] Polis tentera Jepun mengenakan kawalan dengan membunuh orang Cina tempatan di bawah dasar Sook Ching, manakala wanita pula dipaksa menjadi hamba seks dalam sistem wanita penghibur.[24]

Dermaga Swettenham telah ditukar menjadi pangkalan kapal selam utama oleh Kuasa Paksi.[25][26][27]

Antara tahun 1944 dan 1945, pesawat pengebom Bersekutu dari India telah menyerang bangunan pentadbiran dan ketenteraan di George Town, yang menyebabkan beberapa bangunan kolonial rosak atau musnah.[28][29] Selat Pulau Pinang telah dipasang periuk api untuk mengehadkan pergerakan kapal Jepun.[30]

Berikutan penyerahan Jepun, George Town menjadi penempatan pertama di Tanah Melayu yang dibebaskan oleh marin British melalui Operasi Jurist pada 3 September 1945.[31]

Tahun-tahun pascaperang

Pulau Pinang diletakkan di bawah Pentadbiran Tentera British (Tanah Melayu) sehingga 1946, selepas itu Negeri-Negeri Selat dimansuhkan. Pihak British berusaha untuk menyatukan entiti politik dalam Tanah Melayu British, termasuk Jajahan Mahkota Pulau Pinang, di bawah satu pentadbiran tunggal yang dikenali sebagai Kesatuan Malaya.

Pada mulanya, hasrat untuk menggabungkan Pulau Pinang ke dalam kawasan majoriti Melayu yang luas tidak mendapat sambutan daripada penduduk Pulau Pinang.[32] Jawatankuasa Pemisahan Pulau Pinang telah ditubuhkan pada tahun 1948 kerana kebimbangan ekonomi dan etnik, namun percubaan mereka untuk menghalang penyatuan Pulau Pinang dengan Tanah Melayu gagal kerana tidak mendapat sokongan British.[33][34][35]

Bagi meredakan kebimbangan para penyokong pemisahan, kerajaan British menjamin status pelabuhan bebas George Town dan memperkenalkan semula pilihan raya majlis perbandaran pada tahun 1951.[36][35] George Town menjadi majlis perbandaran penuh pilihan raya pertama di Tanah Melayu menjelang 1956 dan dianugerahkan status bandar raya oleh Ratu Elizabeth II pada tahun berikutnya. Ini menjadikan George Town sebagai bandar raya pertama dalam Persekutuan Tanah Melayu, dan seterusnya, Malaysia.[37]

Era pascamerdeka

Status pelabuhan bebas George Town telah dimansuhkan oleh kerajaan persekutuan Malaysia pada tahun 1969.[38] Langkah ini menyebabkan kehilangan dagangan maritim, sekali gus membawa kepada pengangguran besar-besaran dan penghijrahan modal insan.[38][39][40]

Bagi memulihkan ekonomi, Ketua Menteri Lim Chong Eu telah menubuhkan Zon Perindustrian Bebas Bayan Lepas pada tahun 1972.[41] Perindustrian secara besar-besaran terbukti berkesan dalam membalikkan kemerosotan ekonomi Pulau Pinang dan membawa kepada pertumbuhan ekonomi pesat negeri ini sehingga lewat 1990-an.[41][42][43]

Semasa pentadbiran beliau, Jambatan Pulau Pinang, iaitu pautan jalan raya pertama antara Pulau Pinang dan Semenanjung Tanah Melayu, telah dibina.

Kehilangan modal insan yang berterusan, diperburuk oleh dasar persekutuan yang mengutamakan pembangunan Kuala Lumpur, menyebabkan Pulau Pinang kehilangan kedudukan utamanya dalam ekonomi negara menjelang abad ke-21.[38][44] Kemerosotan ini, ditambah pula dengan isu seperti perancangan bandar yang tidak koheren, pengurusan lalu lintas yang lemah dan kerosakan warisan George Town berikutan pemansuhan Akta Kawalan Sewa pada tahun 2001, menyumbang kepada ketidakpuasan hati yang semakin meningkat dalam kalangan masyarakat Pulau Pinang.[45][46][47]

Usaha memelihara seni bina warisan George Town telah menyebabkan pusat sejarah bandar ini diiktiraf sebagai Tapak Warisan Dunia UNESCO pada tahun yang sama.[48][49]

Skyline of George Town, Penang at night Nov2024-29-17.jpg
Langit malam George Town s. 2024

Geografi

George Town dipisahkan secara fizikal daripada Butterworth (bawah) oleh Selat Pulau Pinang.

Dengan keluasan tanah hanya 1,049 km2 (405 bt2), Pulau Pinang ialah negeri kedua terkecil di Malaysia selepas Perlis.[50] Ia terletak di pantai barat laut Semenanjung Malaysia, antara garis lintang 5.59° dan 5.12°U, dan garis bujur 100.17° dan 100.56°T.

Negeri ini dibahagikan kepada dua bahagian utama oleh Selat Pulau Pinang, yang selebar hanya 3 km (1.9 bt) pada titik tersempit dan 13 km (8.1 bt) pada titik terluas.[51][52]

Ibu negeri, George Town, merangkumi keseluruhan Pulau Pinang dan beberapa pulau kecil di sekitarnya, termasuk Pulau Jerejak, Pulau Betong, Pulau Kendi, Pulau Rimau dan Pulau Andaman.[54] Manakala bandar raya Seberang Perai merangkumi bahagian tanah besar Pulau Pinang.[55]

Map
About OpenStreetMaps
Maps: terms of use
4km
2.5miles
G
e
o
r
g
e
T
o
w
n
S
e
b
e
r
a
n
g
P
e
r
a
i
35
35 Teluk Air Tawar
35 Teluk Air Tawar
34
34 Tasek Gelugor
34 Tasek Gelugor
33
33 Sungai Jawi
33 Sungai Jawi
32
32 Sungai Bakap
32 Sungai Bakap
31
31 Seberang Jaya
31 Seberang Jaya
30
30 Permatang Pauh
30 Permatang Pauh
29
29 Perai
29 Perai
28
28 Nibong Tebal
28 Nibong Tebal
27
27 Mak Mandin
27 Mak Mandin
26
26 Kepala Batas
26 Kepala Batas
25
25 Juru
25 Juru
24
24 Bukit Tengah
24 Bukit Tengah
23
23 Bukit Tambun
23 Bukit Tambun
22
22 Bukit Minyak
22 Bukit Minyak
21
21 Bukit Mertajam
21 Bukit Mertajam
20
20 Batu Kawan
20 Batu Kawan
19
19 Butterworth
19 Butterworth
18
18 Pulau Silikon
18 Pulau Silikon
17
17 Teluk Kumbar
17 Teluk Kumbar
16
16 Teluk Bahang
16 Teluk Bahang
15
15 Tanjung Tokong
15 Tanjung Tokong
14
14 Tanjong Pinang
14 Tanjong Pinang
13
13 Tanjung Bungah
13 Tanjung Bungah
12
12 Relau
12 Relau
11
11 Bukit Bendera
11 Bukit Bendera
10
10 Paya Terubong
10 Paya Terubong
9
9 Pantai Acheh
9 Pantai Acheh
8
8 Jelutong
8 Jelutong
7
7 Gertak Sanggul
7 Gertak Sanggul
6
6 Gelugor
6 Gelugor
5
5 Bayan Lepas
5 Bayan Lepas
4
4 Batu Ferringhi
4 Batu Ferringhi
3
3 Balik Pulau
3 Balik Pulau
2
2 Air Itam
2 Air Itam
1
1 Pusat bandar George Town
1 Pusat bandar George Town
Peta mukim dalam George Town dan Seberang Perai.
Klik pautan di penjuru kanan atas untuk zum masuk.
1
Pusat bandar George Town
2
Air Itam
3
Balik Pulau
4
Batu Ferringhi
5
Bayan Lepas
6
Gelugor
7
Gertak Sanggul
8
Jelutong
9
Pantai Acheh
10
Paya Terubong
11
Bukit Bendera
12
Relau
13
Tanjung Bungah
14
Tanjong Pinang
15
Tanjung Tokong
16
Teluk Bahang
17
Teluk Kumbar
18
Pulau Silikon
19
Butterworth
20
Batu Kawan
21
Bukit Mertajam
22
Bukit Minyak
23
Bukit Tambun
24
Bukit Tengah
25
Juru
26
Kepala Batas
27
Mak Mandin
28
Nibong Tebal
29
Perai
30
Permatang Pauh
31
Seberang Jaya
32
Sungai Bakap
33
Sungai Jawi
34
Tasek Gelugor
35
Teluk Air Tawar

Topografi

Projek penambakan Pulau Andaman yang sedang berjalan di George Town s. 2024.[56] Penambakan ini membolehkan penciptaan tanah berharga untuk pembangunan bandar, khususnya di Pulau Pinang yang kekurangan tanah.[57]

Pulau Pinang berbentuk tidak sekata, dengan kawasan pedalaman yang berbukit dan kebanyakannya dilitupi hutan. Dataran pantai di pulau ini adalah sempit, dengan dataran paling luas terletak di tanjung timur laut.[58] George Town, yang pada asalnya merupakan penempatan kecil di hujung timur laut pulau, telah berkembang selama berabad-abad sehingga merangkumi seluruh pulau, walaupun pantai baratnya yang berpaya masih kurang dibangunkan.[59]

Titik tertinggi negeri ini ialah Bukit Bendera, yang berketinggian 833 m (2,733 ka) di tengah-tengah pulau. Sebaliknya, Seberang Perai mempunyai bentuk muka bumi yang kebanyakannya rata, kecuali kawasan berbukit di sepanjang sempadan timur dengan Kedah.[60]

Disebabkan kekurangan tanah di George Town, projek penambakan tanah telah dijalankan di kawasan permintaan tinggi, khususnya di pantai timur pulau.[57][61]

Pada tahun 2023, satu projek penambakan berskala besar telah dimulakan di pesisir selatan bandar untuk membina Pulau Silikon, seluas 920 he (2,300-ekar), yang dijangka menjadi hab baharu bagi pembuatan teknologi tinggi dan perdagangan.[62]

Selepas bertahun-tahun kerja penambakan, pesisir Persiaran Gurney juga sedang ditransformasikan menjadi Teluk Gurney, yang disasarkan sebagai "destinasi ikonik tepi laut baharu untuk Pulau Pinang".[63]

Sungai utama di dalam Pulau Pinang termasuk Sungai Pinang, Sungai Perai, Sungai Muda dan Sungai Kerian. Sungai Muda menjadi sempadan utara antara Seberang Perai dan Kedah, manakala Sungai Kerian membentuk sebahagian sempadan selatan antara Seberang Perai, Kedah dan Perak.[64]

Iklim

Pulau Pinang mempunyai iklim hutan hujan tropika mengikut Pengelasan iklim Köppen (Af). Negeri ini mengalami suhu yang agak konsisten sepanjang tahun, dengan purata suhu tinggi sekitar 32 °C dan suhu rendah sekitar 24°C.[65]

Kedudukan Pulau Pinang yang berdekatan dengan Sumatera menjadikannya terdedah kepada zarah debu yang dibawa angin dari kebakaran hutan bermusim, yang menyebabkan Jerebu Asia Tenggara berulang setiap tahun.[66]

Pejabat Meteorologi Pulau Pinang yang terletak di Bayan Lepas ialah pusat ramalan cuaca utama bagi kawasan barat laut Malaysia.[67]

Data iklim untuk Georgetown
normal 1981–2010
Bulan Jan Feb Mac Apr Mei Jun Jul Ogo Sep Okt Nov Dis Tahun
Rekod tinggi suhu, °C (°F) 17.0
(62.6) 		15.5
(59.9) 		25.0
(77.0) 		31.5
(88.7) 		34.5
(94.1) 		36.0
(96.8) 		37.0
(98.6) 		36.5
(97.7) 		35.5
(95.9) 		29.5
(85.1) 		22.0
(71.6) 		20.5
(68.9) 		37.0
(98.6)
Purata maksimum suhu harian, °C (°F) −1.7
(28.9) 		−0.2
(31.6) 		4.6
(40.3) 		12.1
(53.8) 		19.1
(66.4) 		24.4
(75.9) 		26.9
(80.4) 		25.8
(78.4) 		21.4
(70.5) 		14.3
(57.7) 		7.3
(45.1) 		1.1
(34.0) 		12.9
(55.2)
Purata suhu harian, °C (°F) −6.3
(20.7) 		−5.2
(22.6) 		−0.9
(30.4) 		6.0
(42.8) 		12.3
(54.1) 		17.4
(63.3) 		20.0
(68.0) 		19.0
(66.2) 		14.8
(58.6) 		8.4
(47.1) 		2.8
(37.0) 		−2.9
(26.8) 		7.1
(44.8)
Purata minimum suhu harian, °C (°F) −10.9
(12.4) 		−10.2
(13.6) 		−6.4
(20.5) 		−0.2
(31.6) 		5.3
(41.5) 		10.4
(50.7) 		13.0
(55.4) 		12.1
(53.8) 		8.1
(46.6) 		2.4
(36.3) 		−1.7
(28.9) 		−6.9
(19.6) 		1.3
(34.3)
Rekod rendah suhu, °C (°F) −33.0
(−27.4) 		−31.5
(−24.7) 		−28.0
(−18.4) 		−13.0
(8.6) 		−5.0
(23.0) 		−0.5
(31.1) 		3.0
(37.4) 		0.0
(32.0) 		−4.0
(24.8) 		−8.5
(16.7) 		−15.5
(4.1) 		−29.5
(−21.1) 		−33.0
(−27.4)
Purata kerpasan, mm (inci) 67.8
(2.67) 		60.0
(2.36) 		57.2
(2.25) 		76.5
(3.01) 		79.3
(3.12) 		74.8
(2.94) 		73.5
(2.89) 		79.3
(3.12) 		86.2
(3.39) 		68.3
(2.69) 		88.5
(3.48) 		65.9
(2.59) 		877.4
(34.54)
Purata curahan hujan, mm (inci) 29.7
(1.17) 		28.4
(1.12) 		35.2
(1.39) 		71.3
(2.81) 		79.0
(3.11) 		74.8
(2.94) 		73.5
(2.89) 		79.3
(3.12) 		86.2
(3.39) 		67.8
(2.67) 		79.9
(3.15) 		36.4
(1.43) 		741.5
(29.19)
Purata curahan salji, cm (inci) 38.1
(15.0) 		31.7
(12.5) 		22.1
(8.7) 		5.2
(2.0) 		0.3
(0.1) 		0.0
(0.0) 		0.0
(0.0) 		0.0
(0.0) 		0.0
(0.0) 		0.5
(0.2) 		8.6
(3.4) 		29.5
(11.6) 		135.9
(53.5)
Purata bilangan hari kerpasan (≥ 0.2 mm) 12.6 9.4 10.6 12.4 11.9 11.2 10.6 10.6 11.7 12.3 13.3 12.3 138.9
Purata bilangan hari hujan (≥ 0.2 mm) 4.1 4.1 6.4 11.6 11.8 11.2 10.6 10.6 11.7 12.2 11.4 6.5 112.1
Purata bilangan hari salji (≥ 0.2 cm) 9.4 6.2 4.8 1.4 0.04 0.0 0.0 0.0 0.0 0.27 2.5 6.9 31.5
Sumber: Environment and Climate Change Canada[68]


Data iklim untuk Pulau Pinang (Pangkalan Udara Butterworth TUDM) (normal 2007–2020, ekstrem 2015–2022)
Bulan Jan Feb Mac Apr Mei Jun Jul Ogo Sep Okt Nov Dis Tahun
Rekod tinggi suhu, °C (°F) 35.9
(96.6) 		37.0
(98.6) 		36.6
(97.9) 		35.0
(95.0) 		34.0
(93.2) 		34.8
(94.6) 		34.4
(93.9) 		34.0
(93.2) 		34.0
(93.2) 		34.3
(93.7) 		33.9
(93.0) 		36.4
(97.5) 		37.0
(98.6)
Purata maksimum suhu harian, °C (°F) 31.6
(88.9) 		32.1
(89.8) 		32.2
(90.0) 		31.9
(89.4) 		31.8
(89.2) 		31.8
(89.2) 		31.5
(88.7) 		31.9
(89.4) 		31.3
(88.3) 		31.1
(88.0) 		30.9
(87.6) 		31.5
(88.7) 		31.6
(88.9)
Purata suhu harian, °C (°F) 27.8
(82.0) 		28.1
(82.6) 		28.4
(83.1) 		28.6
(83.5) 		28.7
(83.7) 		28.6
(83.5) 		28.2
(82.8) 		28.1
(82.6) 		27.7
(81.9) 		27.7
(81.9) 		27.7
(81.9) 		27.7
(81.9) 		28.1
(82.6)
Purata minimum suhu harian, °C (°F) 24.0
(75.2) 		24.1
(75.4) 		24.8
(76.6) 		25.3
(77.5) 		25.5
(77.9) 		25.4
(77.7) 		24.9
(76.8) 		24.7
(76.5) 		24.6
(76.3) 		24.6
(76.3) 		24.7
(76.5) 		24.5
(76.1) 		24.8
(76.6)
Rekod rendah suhu, °C (°F) 22.3
(72.1) 		19.8
(67.6) 		21.6
(70.9) 		22.7
(72.9) 		23.3
(73.9) 		22.5
(72.5) 		22.2
(72.0) 		22.1
(71.8) 		22.0
(71.6) 		22.7
(72.9) 		22.8
(73.0) 		21.6
(70.9) 		19.8
(67.6)
Purata kerpasan, mm (inci) 96.3
(3.79) 		83.6
(3.29) 		100.7
(3.96) 		183.7
(7.23) 		261.0
(10.28) 		148.9
(5.86) 		185.9
(7.32) 		126.3
(4.97) 		293.4
(11.55) 		291.9
(11.49) 		266.3
(10.48) 		112.9
(4.44) 		2,150.9
(84.66)
Purata bilangan hari kerpasan 7.6 6.0 7.1 13.4 14.9 10.0 11.1 12.6 16.0 17.3 13.9 10.3 140.2
Sumber 1: IEM[69]
Sumber 2: Meteomanz (precipitation 2016–2022)[70]

Alam semula jadi

Walaupun mengalami perbandaran pesat, Pulau Pinang masih berjaya memelihara sebahagian besar alam semula jadi. Di dalam negeri ini, sebanyak 7,761 he (77.61 km2) telah diwartakan sebagai hutan simpan kekal.[71]

Pada tahun 2021, kawasan seluas 12,481 he (124.81 km2) telah diiktiraf sebagai Rizab Biosfera UNESCO Bukit Bendera, sebagai pengiktirafan terhadap biodiversiti kawasan tersebut.[72]

Rizab alam yang diwartakan ini termasuk Taman Negara Pulau Pinang, yang meliputi 2,562 he (25.62 km2) di hujung barat laut pulau.[73][74]

Ia telah dikenal pasti sebagai salah satu destinasi ekopelancongan negeri, bersama-sama dengan Taman Botani Pulau Pinang dan Tropical Spice Garden.[75]

Pentadbiran

Pemimpin
Ramli Ngah Talib
Yang di-Pertua Negeri
Chow Kon Yeow
Ketua Menteri
Seri Mutiara, kediaman rasmi Yang di-Pertua Negeri Pulau Pinang

Pulau Pinang, yang dahulunya sebuah tanah jajahan Mahkota British, ialah salah satu daripada empat negeri Malaysia yang tidak mempunyai sistem monarki warisan. Perlembagaan Negeri Pulau Pinang yang dikodifikasikan pada tahun 1957 merupakan undang-undang tertinggi negeri, mengandungi 42 perkara yang mentadbir kuasa dan urusan kerajaan negeri.[76]

Ketua negeri ialah Yang di-Pertua Negeri, yang dilantik oleh Yang di-Pertuan Agong. Ramli Ngah Talib ialah Yang di-Pertua Negeri Pulau Pinang terkini yang memegang jawatan sejak 2025.[77] Dari segi amalan, peranan Yang di-Pertua Negeri adalah simbolik dan bersifat istiadat, termasuk kuasa melantik [[Ketua Menteri Pulau Pinang] dan meluluskan undang-undang yang diluluskan oleh Dewan Undangan Negeri.[78]

Kerajaan Negeri Pulau Pinang mempunyai badan eksekutif dan badan perundangannya sendiri, namun kuasa mereka adalah terhad berbanding Kerajaan Persekutuan Malaysia. Mengikut Perlembagaan Persekutuan Malaysia, negeri mempunyai kuasa menggubal undang-undang berkaitan adat Melayu, tanah, pertanian dan perhutanan, kerajaan tempatan, kerja awam dan air, serta pentadbiran negeri.

Bidang kuasa bersama antara kerajaan negeri dan persekutuan termasuk kebajikan sosial, perlindungan hidupan liar dan taman negara, biasiswa, penternakan, perancangan bandar, saliran dan pengairan, serta peraturan kesihatan awam.[79]

Dewan Undangan Negeri Pulau Pinang terdiri daripada 40 orang ahli yang dipilih melalui pilihan raya negeri, mewakili kawasan pilihan raya satu kerusi untuk tempoh maksimum lima tahun. Berbanding negeri-negeri lain di Semenanjung Malaysia, landskap politik Pulau Pinang dilihat lebih liberal dan tersendiri kerana kepelbagaian etnik dan pembangunan sosioekonominya.[80][81]

Tidak seperti negeri-negeri lain di Semenanjung, Orang Cina Pulau Pinang membentuk kumpulan etnik terbesar di Pulau Pinang selama beberapa dekad, dan infrastruktur ekonomi negeri ini banyak bergantung kepada perdagangan dan perniagaan berbanding pertanian.[81] Setakat 2023, bukan Melayu membentuk majoriti di 25 daripada 40 kawasan DUN.[82] Oleh itu, sokongan bukan Melayu amat penting bagi mana-mana gabungan politik yang ingin membentuk kerajaan negeri.[81][82]

Eksekutif

Menara Komtar 68 tingkat di George Town yang turut menempatkan Pejabat Ketua Menteri Pulau Pinang.
Rencana utama: Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri Pulau Pinang
Lihat juga: Ketua Menteri Pulau Pinang

Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri Pulau Pinang ialah badan eksekutif kerajaan negeri, setara dengan fungsi Kabinet Malaysia. Ia diketuai oleh Ketua Menteri Pulau Pinang, yang berperanan sebagai ketua kerajaan negeri.

Sehingga kini, Pulau Pinang kekal sebagai satu-satunya negeri di Malaysia di mana jawatan ketua kerajaan sentiasa dipegang oleh individu daripada kalangan Cina Malaysia sejak kemerdekaan negara.[83]

Selain itu, Pulau Pinang merupakan negeri pertama yang meluluskan had dua penggal bagi tempoh perkhidmatan ketua menteri.[84] Ketua Menteri semasa ialah Chow Kon Yeow dari Parti Tindakan Demokratik (DAP), yang memegang jawatan sejak pilihan raya negeri 2018.[85]

Perundangan

Rencana utama: Dewan Undangan Negeri Pulau Pinang

Dewan Undangan Negeri Pulau Pinang yang bersidang secara unikameral mempunyai 40 kerusi, dan anggotanya dikenali sebagai Ahli Dewan Undangan Negeri (ADUN). Persidangan dijalankan di Bangunan Dewan Undangan Negeri Pulau Pinang yang berarkitektur neoklasik di George Town. Pulau Pinang mengamalkan sistem Westminster di mana ahli Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri Pulau Pinang dilantik daripada kalangan ADUN yang dipilih.

Sebarang pindaan terhadap Perlembagaan Negeri Pulau Pinang memerlukan sokongan sekurang-kurangnya dua pertiga daripada jumlah anggota DUN.[76] Sebelum pilihan raya negeri, adalah menjadi kebiasaan untuk Dewan dibubarkan dengan persetujuan Yang di-Pertua Negeri.[78]

Pilihan raya negeri 2023 menyaksikan kerjasama luar biasa antara Pakatan Harapan (PH) dan bekas seteru politiknya Barisan Nasional (BN).[86] Gabungan PH–BN kini menguasai majoriti dua pertiga dalam DUN dengan 29 daripada 40 kerusi. Walau bagaimanapun, blok pembangkang Perikatan Nasional (PN) dari sayap kanan berjaya menembusi kawasan majoriti Melayu luar bandar dan memperoleh baki 11 kerusi dalam Dewan.[82]

Pakatan Ketua Parti Status Kerusi
PRN 2023 Semasa
    
     		Pakatan Harapan
Barisan Nasional 		Chow Kon Yeow Kerajaan 29 29
     Perikatan Nasional Muhammad Fauzi Yusoff[87] Pembangkang 11 11
Jumlah 40 40
Majoriti kerajaan 18 18

Kerajaan tempatan

Pulau Pinang turut dibahagikan kepada dua perbandaran bertaraf bandar raya, masing-masing ditadbir oleh pihak berkuasa tempatan. Kuasa kerajaan tempatan termasuk kawalan perancangan, perumahan awam, kawasan rekreasi, pelupusan sisa, pelesenan perniagaan, pasar, pengangkutan tempatan, dan jalan-jalan perbandaran.[88]

Pulau Pinang juga dibahagikan kepada lima daerah pentadbiran, dua di George Town dan tiga di Seberang Perai. Setiap daerah diketuai oleh pegawai daerah. Pejabat tanah dan daerah mengendalikan kutipan cukai tanah, berbeza dengan kerajaan tempatan yang fokus kepada pentadbiran dan penyelenggaraan infrastruktur bandar.[89]

Selepas Pakatan Rakyat memenangi kuasa dalam pilihan raya negeri 2008, kerajaan negeri yang baharu cuba mengembalikan semula pilihan raya kerajaan tempatan yang telah digantung sejak 1960-an.[90][91] Namun, ketika itu kerajaan persekutuan yang dikuasai oleh Barisan Nasional menolak cadangan tersebut, yang kemudiannya membawa kepada keputusan Mahkamah Persekutuan Malaysia bahawa pilihan raya kerajaan tempatan tidak berada di bawah bidang kuasa kerajaan negeri.[90][92]

Kehakiman

Mahkamah Tinggi Pulau Pinang di George Town dibina pada tahun 1903.[93][94]

Sistem perundangan Malaysia moden berakar umbi dari George Town pada abad ke-19.[95] Pada tahun 1807, Pulau Pinang dianugerahkan piagam diraja yang membawa kepada penubuhan Mahkamah Agung. Tahun berikutnya, Mahkamah Agung Pulau Pinang (kini Mahkamah Tinggi Pulau Pinang) dirasmikan di Fort Cornwallis dengan pelantikan Edmond Stanley sebagai Recorder pertama.

Mahkamah Tinggi Pulau Pinang merupakan mahkamah tertinggi di negeri ini. Antara peguam tersohor yang pernah berkhidmat termasuk Tunku Abdul Rahman, Cecil Rajendra, dan Karpal Singh.[93][96] Di samping itu, terdapat empat Mahkamah Majistret dan dua Mahkamah Sesyen di seluruh Pulau Pinang.[97]

Hubungan luar negeri

Pulau Pinang merupakan negeri dengan kehadiran misi diplomatik asing terbanyak dalam kalangan negeri di Malaysia. Setakat 2023, seramai 27 buah negara mempunyai konsulat atau konsul kehormat yang dilantik di negeri ini.[98] Kerajaan Negeri Pulau Pinang juga telah menandatangani perjanjian negeri kembar dengan Wilayah Kanagawa di Jepun dan persahabatan negeri dengan Wilayah Hainan di China.[99][100]

Konsulat

Senarai ini berdasarkan maklumat daripada Kementerian Luar Negeri Malaysia, melainkan dinyatakan sebaliknya.[98]

Keselamatan

Jet pejuang Tentera Udara Diraja Malaysia (TUDM) dan Tentera Udara Amerika Syarikat (USAF) di ruang udara Pangkalan Udara TUDM Butterworth

Pada tahun 1861, Pasukan Sukarelawan Pulau Pinang dan Wilayah Wellesley (P&PWVC) ditubuhkan sebagai pasukan tentera sukarelawan kedua di Tanah Melayu selepas Pasukan Sukarelawan Singapura. Pada awalnya, pasukan ini hanya dianggotai oleh orang Eropah dan kaum lain dihalang daripada menyertai sehingga tahun 1899.[101] Kemudian, P&PWVC berkembang menjadi Batalion ke-3 Pasukan Sukarelawan Negeri-negeri Selat (SSVF) dan menjelang tahun 1937, ia merangkumi platun mesingan Eropah, kompeni senapang Melayu, seksyen perubatan, dan simpanan ibu pejabat. Walaupun bilangan anggota meningkat menjelang pendudukan Jepun, batalion ini akhirnya dipindahkan dari Pulau Pinang tanpa sempat berperang.[102]

Selepas merdeka, kerajaan persekutuan Malaysia bertanggungjawab sepenuhnya ke atas hal ehwal pertahanan negara.[79] Pulau Pinang menempatkan Batalion ke-2 Rejimen Askar Melayu Diraja dan Rejimen 509 Askar Wataniah, yang merupakan kesinambungan sejarah P&PWVC.[103][104] Tentera Laut Diraja Malaysia (TLDM) juga mempunyai pangkalan simpanan sukarela di George Town.[105] Pangkalan Udara TUDM Butterworth pula menjadi ibu pejabat kepada Sistem Pertahanan Kawasan Bersepadu (HQIADS).[106] Pangkalan ini turut menjadi lokasi penempatan secara bergilir oleh pasukan tentera udara dan darat Australia, termasuk Kompeni Rifle Butterworth.[107]

Demografi

Sejarah kependudukan
TahunPend.±%
1881 190,597—    
1891 231,224+21.3%
1901 247,808+7.2%
1911 270,537+9.2%
1921 292,485+8.1%
1931 340,259+16.3%
1947 446,321+31.2%
1957 572,100+28.2%
1970 776,124+35.7%
1980 954,638+23.0%
1991 1,116,801+17.0%
2000 1,313,449+17.6%
2010 1,526,324+16.2%
2020 1,740,405+14.0%

Setakat 2020, Pulau Pinang mempunyai populasi seramai 1,740,405 orang dan kadar kepadatan penduduk tertinggi dalam kalangan semua Negeri dan Wilayah Persekutuan Malaysia, iaitu 1,659/km2 (4,300/sq mi). Pulau Pinang juga merupakan negeri kedua paling berbandar di Malaysia, dengan kadar urbanisasi sebanyak 92.5%.[4]

54% daripada penduduk Pulau Pinang menetap di Seberang Perai, manakala baki 46% tinggal di George Town. George Town juga merupakan bandar teras kepada Konurbasi George Town, iaitu kawasan metropolitan kedua terbesar di Malaysia.[112]

Antara tahun 2015 dan 2016, Pulau Pinang mencatat nisbah keberkesanan migrasi antara negeri tertinggi, hasil daripada kepelbagaian ekonominya. Majoriti penghijrah antara negeri berasal dari Perak, Selangor, Kedah, Johor dan Kuala Lumpur.[113]

Etnik

Komposisi etnik di Pulau Pinang (2020)[114]
Etnik / Kewarganegaraan Peratus
Cina
  
 41.3%
Melayu
  
 40.7%
Bumiputera lain
  
 0.5%
India
  
 8.9%
Lain-lain
  
 0.6%
Bukan warganegara
  
 8.1%

Pada tahun 2020, populasi Pulau Pinang terdiri daripada kira-kira 41.3% kaum Cina, 40.7% Melayu, 8.9% India, 0.5% Bumiputera lain, 0.6% etnik lain, dan 8.1% bukan warganegara.

Komuniti Cina Pulau Pinang termasuk golongan Peranakan Cina, yang dikenali dengan seni bina, pakaian dan masakan yang tersendiri. Negeri ini juga menempatkan masyarakat Eurasia, Siam dan Arab.

Warga asing mewakili 8% populasi, dengan lebih 38% daripada mereka menetap di pusat bandar George Town, Paya Terubong dan Bayan Lepas.

Bahasa

Bahasa Melayu ialah bahasa rasmi Pulau Pinang. Bahasa Inggeris pernah menjadi bahasa rasmi semasa pemerintahan British dan terdapat cadangan agar ia dijadikan bahasa rasmi kedua.[115]

Dalam kalangan etnik Cina, dialek utama termasuk Bahasa Hokkien Pulau Pinang, Teochew, Hakka, dan Kantonis. Bahasa Tamil merupakan bahasa utama masyarakat India, selain Malayalam, Telugu, Hindi dan Punjabi.

Bahasa Hokkien Pulau Pinang juga berfungsi sebagai lingua franca antara kumpulan etnik Cina, dan terdapat usaha komuniti untuk memeliharanya.[116]

Agama

Agama di Pulau Pinang (2020)[108]
Agama Peratus
Islam
  
 45.5%
Buddha
  
 37.6%
Hindu
  
 8.4%
Kristian
  
 4.3%
Lain-lain
  
 2.4%
Tiada agama
  
 1.7%

Pulau Pinang, seperti negeri-negeri lain di Semenanjung Malaysia, menjadikan Islam sebagai agama rasmi. Namun begitu, Pulau Pinang merupakan satu daripada dua negeri (selain Sarawak) yang tiada majoriti mutlak Muslim.

Pulau Pinang mengiktiraf kebebasan beragama dan perhimpunan keagamaan. Ia turut mempunyai badan khas seperti Penang Harmony Corporation dan Lembaga Wakaf Hindu Pulau Pinang untuk mengurus hal ehwal bukan Islam dan memupuk keharmonian antara agama.[117]

Ekonomi

Ekonomi Pulau Pinang
Perangkaan
KDNKUS$28.016 bilion (2023)[118]
Pertumbuhan KDNK3.3% (2023)[118]
KDNK per kapitaUS$15,814 (2023)[118]
Pekali Gini0.371 (2022)[119]
Pengangguran2.2% (2023)[119]
Dagangan antarabangsa
Saham FDIUS$13.4 bilion (2023)[120]
Kewangan awam
Hutang awamUS$41.1 juta[121]
Semua nilai kecuali dinyatakan sebaliknya, adalah dalam Dolar Amerika Syarikat (AS$ 1 = RM 3.4551)
sunting
Lihat pendokumenan templat ini
Lihat pendokumenan templat ini

Sektor ekonomi Pulau Pinang mengikut sumbangan KDNK (2023)[118]

  Perkhidmatan (48.0%)
  Pembuatan (46.5%)
  Pembinaan (2.9%)
  Pertanian (1.9%)
  Perlombongan (0.1%)

Pulau Pinang merupakan antara negeri yang mempunyai ekonomi paling kukuh di Malaysia.[122] Ekonomi negeri ini yang berasaskan sektor tertier banyak dipacu oleh sektor pembuatan dan perkhidmatan.[123] Pada tahun 2023, Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK) Pulau Pinang bernilai hampir RM128.593 bilion (US$28.016 bilion) dengan kadar pertumbuhan sebanyak 3.3%.[118] KDNK per kapita negeri ini iaitu RM72,586 (US$15,814) adalah yang tertinggi dalam kalangan negeri-negeri di Malaysia, melebihi ambang pendapatan tinggi Bank Dunia iaitu US$14,005.[118][124]

Kawasan Konurbasi George Town mempunyai nilai KDNK mencecah US$30 bilion pada 2020, menjadikannya ekonomi metropolitan kedua terbesar di Malaysia selepas Lembah Klang.[125]

Pulau Pinang menyumbang kira-kira RM7 bilion kepada hasil cukai tahunan negara dan mencatat kadar pengangguran antara terendah di negara ini iaitu 2.2% pada 2023.[119][126] Gaji bulanan purata meningkat kepada RM3,557, kedua tertinggi selepas Selangor, manakala kadar penyertaan tenaga buruh meningkat kepada 71.3%.[119]

Pulau Pinang merupakan destinasi utama pelaburan asing di Malaysia, meraih US$13.4 bilion atau hampir 33% daripada keseluruhan pelaburan langsung asing (FDI) negara pada tahun 2023.[120] Sebahagian besar FDI ini datang dari Belanda, Kepulauan Cayman dan Singapura.[119] Negeri ini juga menjadi hab utama bagi syarikat multinasional dalam rantaian bekalan global elektronik, menyumbang lebih 5% daripada jualan semikonduktor dunia.[127] Pulau Pinang juga ialah pengeksport terbesar Malaysia dengan nilai eksport lebih RM447 bilion (31% daripada jumlah eksport negara pada 2023).[128]

Sektor perkhidmatan terus berkembang, dengan Pulau Pinang menjadi hab Global Business Services (GBS) kedua paling popular di negara ini dan pusat kewangan utama wilayah barat laut. Pelancongan, acara perniagaan dan pelancongan kesihatan turut menyumbang kepada kepesatan sektor ini.[129][130]

Pulau Pinang digambarkan oleh Bloomberg sebagai "kejayaan ekonomi terbesar Malaysia" sejak 2008, walaupun tumpuan kerajaan persekutuan lebih terarah kepada negeri lain.[131] Hutang negeri telah dikurangkan kepada hanya RM41.1 juta pada 2022.[121] Nilai Indeks Pembangunan Manusia (HDI) Pulau Pinang turut meningkat kepada 0.839 pada 2023, tertinggi dalam kalangan negeri-negeri (tidak termasuk Wilayah Persekutuan).[132]

Kemajuan ekonomi ini turut menarik minat pelabur hartanah. George Town diiktiraf sebagai destinasi pelaburan hartanah komersial paling menarik di Malaysia oleh Knight Frank pada 2016, dan pasaran hartanah kediaman Pulau Pinang berada di tempat kedua di Asia Tenggara selepas Singapura pada 2023.[133]

Pembuatan

Zon Perindustrian Bebas Bayan Lepas, dikenali sebagai Lembah Silikon Timur, merupakan zon perdagangan bebas pertama di Malaysia pasca-kemerdekaan dan kini menjadi hab utama pembuatan elektronik.[127]

Pada tahun-tahun awal selepas kemerdekaan Tanah Melayu, usaha perindustrian Pulau Pinang tertumpu kepada dasar penggantian import.[41] Pada ketika itu, George Town masih menikmati status pelabuhan bebas.[38] Kawasan perindustrian pertama dibina pada 1960-an di Mak Mandin dan Perai semasa pentadbiran Ketua Menteri pertama, Wong Pow Nee.[134]

Namun, pemansuhan status pelabuhan bebas George Town dan kejatuhan kerajaan Wong pada 1969 menandakan titik perubahan dalam ekonomi negeri ini.[41] Penggantinya, Lim Chong Eu, melaksanakan transformasi ekonomi besar-besaran. Zon Perindustrian Bebas Bayan Lepas (Bayan Lepas FIZ) ditubuhkan pada 1972, diikuti oleh Zon Perindustrian Bebas Perai pada 1980.[41] Zon-zon ini memainkan peranan penting dalam memulihkan ekonomi negeri dan memacu pertumbuhan ekonomi menjelang akhir abad ke-20.

Kerajaan negeri kini giat membangunkan kawasan perindustrian baharu di Seberang Perai seperti di Seberang Jaya, Bukit Minyak dan Batu Kawan bagi memenuhi permintaan tanah industri.[135]

Sektor pembuatan Pulau Pinang menarik pelaburan asing langsung (FDI) bernilai US$13.1 bilion pada 2023, iaitu hampir 47% daripada jumlah keseluruhan Malaysia.[136] Antara syarikat multinasional (MNC) yang mempunyai operasi pengilangan di Pulau Pinang termasuk AMD, Bosch, Broadcom, Dell, HP, Intel, Motorola, Osram dan Renesas.[137]

Menurut Financial Times pada 2024, Pulau Pinang berada dalam kedudukan strategik untuk meraih manfaat daripada perang perdagangan China–AS melalui strategi "China Plus One".[138]

Perkhidmatan

Deretan pencakar langit di Persiaran Gurney, George Town, sebahagian daripada Daerah Pusat Perniagaan George Town

Sektor perkhidmatan menyumbang 48% daripada KDNK Pulau Pinang pada tahun 2023 dan menggaji hampir dua pertiga tenaga kerja negeri.[118] George Town merupakan pusat perdagangan utama di utara Malaysia.[139]

Perkhidmatan kewangan dan berkaitan menyumbang 9% daripada KDNK negeri.[118] Lapangan Terbang Antarabangsa Pulau Pinang ialah yang kedua tersibuk di Malaysia dari segi pergerakan pesawat dan mengendalikan eksport bernilai RM365 bilion pada 2023, tertinggi dalam kalangan pintu masuk negara.[140]

Pelabuhan Pulau Pinang pula mengendalikan lebih 1.4 juta kontena (TEUs) pada 2024, ketiga tertinggi di Malaysia.[141]

Pulau Pinang juga meneroka pemelbagaian ekonomi melalui pelancongan kesihatan, acara perniagaan, ekopelancongan dan persinggahan kapal pelayaran.[142] Ia kini merupakan destinasi utama pelancongan kesihatan di Malaysia.[143] Industri acara perniagaan negeri menjana impak ekonomi hampir RM1.3 bilion pada 2024.[144]

Sektor runcit Pulau Pinang turut meriah dengan gabungan pusat beli-belah moden dan rumah kedai tradisional yang menawarkan produk tempatan.[145]

Negeri ini juga merupakan hab utama untuk perkhidmatan dikongsi dan penyumberan luar (SSO). Menjelang 2016, Pulau Pinang menerima pelaburan GBS bernilai RM4.1 bilion, kedua selepas Kuala Lumpur.[146] Perluasan operasi syarikat MNC ke Pulau Pinang mewujudkan ribuan pekerjaan dan meningkatkan permintaan terhadap ruang pejabat baharu.[146] Ekosistem syarikat permulaan (startup) turut berkembang, dipacu oleh syarikat tempatan seperti Piktochart dan DeliverEat.[147]

Pengangkutan

Jambatan Pulau Pinang

Pulau Pinang dihubungkan dengan tanah besar Seberang Perai melalui dua jambatan utama, iaitu Jambatan Pulau Pinang yang berukuran 13.5 kilometer dan Jambatan Sultan Abdul Halim Muadzam Shah sepanjang 24 kilometer.[148] Seberang Perai pula boleh diakses melalui Lebuhraya Utara–Selatan yang membentang sepanjang pantai barat Semenanjung Malaysia. Antara jalan bertol utama lain termasuklah Lingkaran Luar Butterworth (BORR) dan Lebuhraya Butterworth–Kulim.

Tambahan pula, Laluan kereta api Pantai Barat oleh Keretapi Tanah Melayu (KTM) melalui Seberang Perai, dengan Stesen Kereta Api Butterworth berfungsi sebagai terminal utama di utara Malaysia. Selain perkhidmatan KTM biasa, Butterworth juga merupakan hentian utama bagi Eastern and Oriental Express yang menghubungkan Bangkok dan Singapura.[149]

Penang Sentral merupakan hab transit utama negeri ini, yang terletak bersebelahan dengan Pangkalan Sultan Abdul Halim dan Stesen Butterworth.

Setakat tahun 2023, sistem jalan raya Pulau Pinang (tidak termasuk jalan bertol) meliputi jarak sejauh 6,725.1 kilometer.[150]

Antara lebuh raya utama di pulau ialah Lebuhraya Tun Dr Lim Chong Eu yang membentang di pesisir timur dan menghubungkan pusat bandar George Town, Zon Perindustrian Bebas Bayan Lepas, Jambatan Pulau Pinang dan Jambatan Kedua. Jalan Lingkaran Dalam George Town merupakan laluan utama di pusat bandar manakala Laluan Persekutuan 6 pula melingkari seluruh kawasan pulau.

Pengangkutan awam

Kereta api Bukit Bendera, satu-satunya sistem rel funikular di Malaysia

Pada zaman penjajahan British, George Town merupakan pelopor sistem pengangkutan awam di Tanah Melayu. Sistem trem pertama yang digerakkan menggunakan wap mula beroperasi pada 1880-an, namun dihentikan pada tahun 1936. Walau bagaimanapun, beca masih boleh dilihat di sekitar bandar sebagai tarikan pelancongan.[151]

Pengangkutan awam utama di Pulau Pinang adalah bas awam. Rapid Penang, ditubuhkan pada 2007, mengendalikan 47 laluan aktif termasuk ke Sungai Petani, Kulim dan Kerian.[152]

Sejak 2024, Rapid Penang telah memperkenalkan perkhidmatan bas van atas permintaan (Demand-responsive transport) untuk menangani masalah sambungan “jarak terakhir” di kawasan seperti George Town, Jelutong dan Bayan Lepas.

Sistem rel dalam negeri ini hanyalah Kereta api Bukit Bendera, satu-satunya kereta api funikular di Malaysia. Sebuah sistem kereta kabel baharu sedang dibina untuk mengurangkan kebergantungan pada perkhidmatan sedia ada.[16]

Sebagai sebahagian daripada Pelan Induk Pengangkutan Pulau Pinang, kerajaan negeri merancang sistem rel transit bandar pertama di luar Lembah Klang. Pada tahun 2024, kerajaan persekutuan mengambil alih projek Laluan Mutiara sebuah sistem LRT sepanjang 29.5 kilometer yang menghubungkan George Town dengan Seberang Perai. Projek ini mula dibina pada 2025 dan dijangka siap menjelang 2031.[153][154]

Infrastruktur laluan pejalan kaki dan berbasikal turut dipertingkatkan. Pada 2016, George Town menjadi bandar pertama di Malaysia memperkenalkan sistem perkongsian basikal awam iaitu LinkBike.

Udara

Lapangan Terbang Antarabangsa Pulau Pinang

Lapangan Terbang Antarabangsa Pulau Pinang terletak kira-kira 16 kilometer di selatan Georgetown. Ia merupakan lapangan terbang utama di wilayah barat laut Malaysia dan menyediakan penerbangan terus ke bandar-bandar serantau seperti Kuala Lumpur, Singapura, Bangkok, Taipei, Hong Kong, Xiamen, Shanghai, Doha dan Dubai.[155]

Ia merupakan lapangan terbang kedua tersibuk di Malaysia dari segi pergerakan pesawat dan mencatat lebih 7.6 juta penumpang pada tahun 2024. Ia juga mengendalikan jumlah eksport tertinggi bagi semua pintu masuk negara.

Setakat tahun 2025, lapangan terbang ini sedang dinaik taraf untuk meningkatkan kapasiti tahunan kepada 12 juta penumpang menjelang 2028.[16]

Laut

Pelabuhan Pulau Pinang diisytiharkan sebagai Zon Perdagangan Bebas Komersial (FCZ) pada 2021

Walaupun perdagangan maritim Pulau Pinang merosot selepas kehilangan status pelabuhan bebas George Town pada 1969, Pelabuhan Pulau Pinang kekal sebagai pelabuhan utama bagi wilayah barat laut Semenanjung Malaysia dan selatan Thailand.[156] Pada tahun 2024, pelabuhan ini mengendalikan lebih 1.4 juta unit kontena bersaiz 20 kaki (TEUs), ketiga tertinggi di Malaysia.[157]

Swettenham Pier yang terletak di pusat bandar George Town merupakan terminal persinggahan utama bagi kapal persiaran. Pada 2017, ia mencatat 125 panggilan pelabuhan, melebihi Pelabuhan Klang. Ia juga menerima kapal persiaran mewah seperti Queen Mary 2 serta lawatan kapal tentera laut.[158]

Perkhidmatan feri menyeberangi Selat Pulau Pinang menghubungkan George Town dan Seberang Perai. Dahulunya merupakan satu-satunya penghubung antara pulau dan tanah besar sebelum Jambatan Pulau Pinang siap pada 1985, perkhidmatan ini masih wujud dengan empat feri beroperasi setiap hari.[159]

Pendidikan

Universiti Sains Malaysia
Penang Free School
Rencana utama: Pendidikan di Pulau Pinang
Lihat juga: Senarai sekolah di Pulau Pinang

Sistem pendidikan di Pulau Pinang berada di bawah bidang kuasa kerajaan Persekutuan, seperti juga negeri-negeri lain di Malaysia. Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris merupakan mata pelajaran wajib yang diajar di semua sekolah. Di samping itu, sekolah vernakular dibenarkan menggunakan bahasa Mandarin atau bahasa Tamil sebagai bahasa pengantar.[160]

Pulau Pinang mencatat kadar celik huruf ketiga tertinggi di Malaysia selepas Kuala Lumpur dan Selangor, iaitu 99.5 peratus setakat tahun 2014.[161] Selain itu, nilai Indeks Pembangunan Manusia (HDI) negeri ini iaitu 0.839 merupakan yang tertinggi dalam kalangan negeri-negeri di Malaysia, tidak termasuk Wilayah Persekutuan.[132]

Pulau Pinang menempatkan sebanyak 49 institusi pengajian tinggi termasuk universiti, kolej, kolej perubatan, institut latihan industri dan institut pendidikan guru. Selain itu, terdapat 13 buah sekolah antarabangsa dan ekspatriat, 128 sekolah menengah, 271 sekolah rendah serta 609 buah tadika di seluruh negeri.[162][163][164]

George Town merupakan lokasi beberapa sekolah tertua dan berprestij di negara ini. Penang Free School, yang diasaskan pada tahun 1816, ialah sekolah Inggeris tertua di Asia Tenggara. Zaman pemerintahan kolonial British turut menyaksikan penubuhan sekolah-sekolah mubaligh seperti St. Xavier’s Institution, St. George’s Girls’ School dan Methodist Boys’ School.[165]

Pulau Pinang juga menjadi perintis kepada pendidikan aliran Cina di Malaysia dengan penubuhan sekolah Cina pertama pada tahun 1819. Sekolah-sekolah Cina ternama yang wujud di negeri ini termasuk Sekolah Menengah Chung Ling , Sekolah Menengah Perempuan China, Sekolah Menengah Heng Ee dan Sekolah Menengah Jit Sin. Di samping itu, George Town menempatkan 13 buah sekolah antarabangsa yang menawarkan silibus British, Amerika Syarikat atau International Baccalaureate.[166]

Universiti Sains Malaysia (USM) merupakan universiti awam utama di Pulau Pinang. Pada tahun 2025, USM berada pada kedudukan ke-146 dalam senarai QS World University Rankings, menjadikannya universiti ketiga terbaik di Malaysia selepas Universiti Malaya dan Universiti Kebangsaan Malaysia.[167] Sebahagian besar institusi pengajian tinggi lain di negeri ini adalah swasta, termasuk Universiti Terbuka Wawasan, Kolej Universiti Komunikasi Han Chiang, Kolej DISTED dan RCSI & UCD Malaysia Campus.

Di samping itu, George Town merupakan ibu pejabat kepada RECSAM (Pusat Serantau SEAMEO untuk Pendidikan Sains dan Matematik), yang merupakan salah satu daripada 26 institusi khusus di bawah naungan Pertubuhan Menteri-Menteri Pendidikan Asia Tenggara (SEAMEO).[168]

Perbadanan Perpustakaan Awam Pulau Pinang ialah badan kerajaan negeri yang bertanggungjawab menguruskan semua perpustakaan awam di seluruh negeri. Pada tahun 2016, kerajaan negeri melancarkan Perpustakaan Digital Pulau Pinang, iaitu perpustakaan digital pertama di Malaysia yang terletak dalam kawasan Penang Free School.[169] Perpustakaan digital serupa kemudiannya dibina di beberapa lokasi lain termasuk di Butterworth, yang menerima pengiktirafan melalui pelbagai anugerah.[170]

Kesihatan

Hospital Pulau Pinang yang terletak di Georgetown

Perkhidmatan kesihatan di Pulau Pinang beroperasi menerusi sistem dua peringkat, iaitu hospital awam dan swasta. Hospital Pulau Pinang, yang ditadbir dan dibiayai oleh Kementerian Kesihatan Malaysia, merupakan hospital rujukan tersier utama di kawasan barat laut Malaysia.[171] Hospital ini disokong oleh lima lagi hospital awam di seluruh negeri yang turut berada di bawah pentadbiran kementerian sama.[172]

Pulau Pinang juga mempunyai 19 hospital swasta yang menawarkan pelbagai perkhidmatan pakar, menjadikan negeri ini hab utama pelancongan perubatan di Malaysia.[143][173] Jumlah keseluruhan katil hospital awam dan swasta di negeri ini adalah sebanyak 4,329 buah, iaitu sekitar 248.7 katil bagi setiap 10,000 penduduk, melebihi purata kebangsaan.[173]

Walaupun hospital swasta beroperasi secara bebas daripada Kementerian Kesihatan, terdapat kerjasama awam-swasta dalam keadaan tertentu. Contohnya semasa pandemik COVID-19, hospital swasta menyumbangkan peralatan dan menerima pesakit bukan COVID-19 yang memerlukan rawatan segera.[174]

Kadar kematian bayi di Pulau Pinang menurun dengan ketara, iaitu sebanyak 85% antara tahun 1970 dan 2000 kepada 5.7 kematian bagi setiap 1,000 kelahiran hidup. Kadar kematian neonatal turut mencatatkan penurunan sebanyak 84.7% dalam tempoh yang sama kepada 4.1 per 1,000 kelahiran. Setakat 2023, jangka hayat kelahiran di Pulau Pinang ialah 71.9 tahun bagi lelaki dan 77.2 tahun bagi wanita.[175]

Menurut Tinjauan Kesihatan dan Morbiditi Kebangsaan 2019, Pulau Pinang mencatatkan salah satu kadar obesiti terendah di Malaysia, iaitu 18.6%.[176]

Kebudayaan

Sebuah pasukan perarakan Chingay di George Town. Perarakan Chingay masih menjadi lambang identiti utama masyarakat Cina Pulau Pinang.[177]

Festival

Pulau Pinang yang berbilang kaum menyaksikan pelbagai perayaan budaya dan keagamaan sepanjang tahun, termasuk Tahun Baru Cina, Hari Raya Aidilfitri, Deepavali, Thaipusam, Vaisakhi, Krismas, Hari Wesak dan Songkran.[178] Perayaan Tahun Baru Cina berlangsung selama 15 hari dan menampilkan acara istimewa seperti hari jadi Maharaja Jed di George Town.[179][180] Hari ke-15 disambut dengan Pesta Tanglung yang berunsur Peranakan.[180]

George Town merupakan tempat asal bagi bentuk unik Perarakan Chingay, di mana peserta mengimbangi bendera bersaiz besar di atas kepala atau tangan mereka.[181] Perarakan negeri diadakan setiap tahun, dan persembahan Chingay turut diselitkan dalam perayaan masyarakat Cina dan acara rasmi seluruh negeri.[182]

Warga ekspatriat di Pulau Pinang turut membawa tradisi mereka ke negeri ini. Bon Odori (Jepun), Hari Santo Patrick (Ireland), dan Oktoberfest (Jerman) diraikan di George Town dan semakin popular dalam kalangan penduduk tempatan.[183][184][185]

Beberapa festival besar turut dianjurkan setiap tahun, antaranya Festival George Town yang menjadi acara seni terbesar di Asia Tenggara sejak 2010.[186] Pada 2018, Festival Sastera George Town menjadi festival sastera Asia Tenggara pertama yang memenangi Anugerah Festival Sastera Antarabangsa di London Book Fair.[187]

Seni

Children on a Bicycle oleh Ernest Zacharevic di Lebuh Armenian. Mural ini tersenarai dalam senarai seni jalanan terbaik dunia oleh The Guardian pada 2013.[188]

Bangsawan merupakan bentuk teater Melayu yang berasal dari Pulau Pinang pada akhir kurun ke-19 dan menggabungkan pengaruh India, Barat, Islam, Cina serta Indonesia. Ia popular sekitar tahun 1920-an.[189] Satu lagi bentuk teater unik dari Pulau Pinang ialah Boria, yang menampilkan nyanyian diiringi biola, marakas dan tabla. Boria pernah diharamkan di Singapura dan Melaka, namun tidak pernah dilarang di Pulau Pinang.[190]

Selain seni tradisional, Orkestra Filharmonik Pulau Pinang, ditubuhkan pada 2010 dan dibiayai oleh kerajaan negeri, bertujuan meningkatkan taraf muzik klasik di Pulau Pinang. Dewan Sri Pinang dan Setia SPICE menjadi lokasi utama untuk persembahan dan konsert.[191]

Inskripsi George Town sebagai Tapak Warisan Dunia UNESCO telah menggalakkan pertumbuhan industri budaya dan kreatif di bandar ini.[192] Pada tahun 2012, artis Lithuania Ernest Zacharevic menghasilkan siri mural yang menggambarkan budaya dan gaya hidup tempatan sempena Festival George Town. Kini terdapat lebih 50 mural dan 18 arca besi tempa di sekitar bandar ini.[188] Pameran seni juga kerap dianjurkan di ruang acara seperti Depoh Bas Hin dan Sia Boey.[193]

Pulau Pinang turut mempunyai sejarah sastera yang penting, termasuk peranan sebagai pusat terjemahan kesusasteraan Cina dan Barat ke dalam bahasa Melayu.[194][195] Kini, penerbit seperti Areca Books, Gerakbudaya dan George Town World Heritage Incorporated turut menyumbang bersama rangkaian utama seperti Popular dan MPH.

Media

Ibu pejabat Utara The Star di George Town. Salah satu akhbar utama bahasa Inggeris negara.

George Town merupakan pusat utama media cetak Malaysia. Akhbar pertama negara, Prince of Wales Island Gazette, diterbitkan di sini pada tahun 1806.[196] Akhbar The Star dan Kwong Wah Yit Poh turut diasaskan di George Town.[197][198] Akhbar rasmi kerajaan negeri, Buletin Mutiara, diterbitkan setiap dua minggu dalam pelbagai bahasa.[199]

Bandar ini juga menjadi lokasi penggambaran filem dan siri seperti Crazy Rich Asians, Anna and the King, The Little Nyonya, dan You Mean the World to Me, filem pertama sepenuhnya dalam Hokkien Pulau Pinang.[200] George Town turut menjadi lokasi rancangan realiti The Amazing Race versi antarabangsa.

Masakan

Mi Hokkien Pulau Pinang

Masakan Pulau Pinang menampilkan campuran pengaruh Melayu, Cina, India, Peranakan dan Siam. Makanan jalanan terkenal termasuk char kuey teow, asam laksa dan nasi kandar.[201] CNN menamakan George Town sebagai "ibu kota makanan Malaysia", dan Time serta Lonely Planet menyenaraikannya sebagai destinasi makanan jalanan terbaik Asia.[202][203]

Sejak beberapa tahun kebelakangan ini, senario makanan negeri turut berkembang dengan restoran mewah.[204] Pada 2022, Michelin Guide memulakan edisi Malaysia dan memasukkan Pulau Pinang dalam senarai panduan, menonjolkan restoran kecil dan penjaja tempatan.[205]

Sukan

Setia SPICE juga merupakan salah satu lokasi utama untuk acara sukan dan acara perniagaan.[191]

Meskipun bersaiz kecil, Pulau Pinang telah menganjurkan acara sukan serantau dan antarabangsa seperti Sukan SEA 2001, Kejohanan Dunia Skuasy Wanita 2013 dan Sukan Asia Pasifik Masters 2018.[206][207][208] Negeri ini juga mempunyai pasukan tersendiri dalam Sukan Malaysia (SUKMA).

Kemudahan sukan utama termasuk Stadium Negeri Pulau Pinang di Seberang Perai dan Stadium Bandaraya di George Town, yang menjadi gelanggang utama kepada Pulau Pinang FC.[191][209] Setia SPICE menempatkan arena tertutup dan pusat akuatik moden.[210] George Town turut menempatkan Kelab Lumba Kuda Pulau Pinang, kelab ekuestrian tertua di Malaysia sejak 1864.[211]

Acara tahunan penting termasuk Festival Perahu Naga Antarabangsa Pulau Pinang dan Maraton Antarabangsa Jambatan Pulau Pinang.[212] Maraton tersebut menarik lebih 20,000 peserta dari 61 negara pada tahun 2023.[213]

Seni bina

Rencana utama: Seni bina Pulau Pinang
Dari atas kiri mengikut arah jam: Masjid Terapung Tanjung Bungah, Kek Lok Si, Gereja St. George, Pulau Pinang dan Kuil Arulmigu Karumariamman

Pada tahun 2008, UNESCO mengisytiharkan hampir 260 he (2.6 km2) kawasan pusat George Town sebagai Bandar Warisan Dunia. Pusat bandar ini diiktiraf kerana "landskap bandar yang unik dari segi seni bina dan budaya yang tiada tandingan di Asia Timur dan Asia Tenggara".[49] Gabungan rumah kedai, banglo Anglo-India, masjid, tokong, kuil, gereja, wat, serta kompleks kolonial membentuk wajah warisan bandar ini.[214]

Kebudayaan Siam dan Burma juga dipamerkan melalui tempat ibadat seperti Wat Chayamangkalaram, Kuil Buddha Burma Dhammikarama dan Kek Lok Si.[215]

Selain warisan kolonial, George Town juga menempatkan sebahagian besar pencakar langit di negeri ini seperti Menara Komtar, Marriott Residences dan Muze @ PICC. Permintaan terhadap perumahan bertingkat meningkat sejak 2015 kerana pertumbuhan ekonomi dan keperluan strata.[216]

Penduduk terkenal

Rencana utama: Senarai orang dari Pulau Pinang

Lihat juga

Rujukan

  1. ^ "Laporan Kiraan Permulaan 2010". Jabatan Perangkaan Malaysia. m/s. 27. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Julai 2011. Dicapai pada 24 Januari 2011.
  2. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Penduduk Pulau Pinang
  3. ^ hdr.undp.org http://hdr.undp.org/en/countries/profiles/MYS. Text "Human Development Reports" ignored (bantuan); Missing or empty |title= (bantuan)
  4. ^ a b "Jabatan Perangkaan: Kadar Pembandaran Malaysia Tiga Kali Ganda Dalam Lima Dekad". Malay Mail. 23 Disember 2022. Dicapai pada 4 Disember 2023.
  5. ^ "Pulo Ka Satu : Warisan Sejarah Awal Persuratan Melayu Pulau Pinang" (PDF). Perpustakaan Negara Malaysia.
  6. ^ Larry, Sternstein. "The London Company's Envoys Plot Siam" (PDF). Siam Society: 37.
  7. ^ Ooi, Kee Beng (September 2012). "Penang before Francis Light (As the English Saw It in 1905)". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 December 2019. Dicapai pada 2 March 2018.
  8. ^ Haji Endut, Esmawee (November 1993). "Traditional Malaysian Built Forms: A Study on the Origins, Main Building Types, Development of Building Formd, Design Principles and the Application of Traditional Concepts in Modern Buildings" (PDF). Universiti Sheffield.
  9. ^ Liew, Jia Xian (12 Ogos 2022). "5,000-Year-Old 'Penang Woman' Now Has a Face". The Star. Dicapai pada 11 Mac 2024.
  10. ^ "Prehistoric Human Skeleton Found at Penang Neolithic Site". TODAY. 19 April 2017. Dicapai pada 2017-04-29.
  11. ^ "Penang to Seek UNESCO Heritage Status for Guar Kepah Neolithic Site". The Star. 26 April 2017.
  12. ^ Habibu, Sira (9 Disember 2013). "Lembah Bujang Covers a Larger Area". The Star.
  13. ^ Bisalputra, Pimpraphai; Sng, Jeffery (2020). "The Hokkien Rayas of Songkhla". Siam Society. 108 (1).
  14. ^ Hill, Ronald David (23 November 1839). "Plan of Prince of Wales Island and Province Wellesley". National Archives of Singapore. Ms copy by Poon Puay Kee. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 Oktober 2022. Dicapai pada 10 Januari 2024.
  15. ^ Lewis Su 2016, halaman 34
  16. ^ a b c "Sejarah - Kerajaan Negeri Pulau Pinang". Dicapai pada 2022-03-31. Ralat petik: Tag <ref> tidak sah, nama ":0" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza
  17. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama ReferenceA
  18. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama ReferenceB
  19. ^ Barber 2010
  20. ^ Barber 2010, halaman 81
  21. ^ Bayly 2004, halaman 119
  22. ^ B. Frank, Richard (2020). Tower of Skulls: A History of the Asia-Pacific War: July 1937-May 1942. W. W. Norton & Company. ISBN 978-1-324-00211-6.
  23. ^ Bayly 2004, halaman 220
  24. ^ Barber 2010
  25. ^ Barber 2010
  26. ^ Stevens, David. "German U-Boat Operations in Australian Waters". Tentera Laut Diraja Australia. Dicapai pada 19 Disember 2023.
  27. ^ Eugene Quah (Disember 2023). "When Penang Was an Axis Submarine Base". Penang Monthly (dalam bahasa Inggeris). Dicapai pada 27 Disember 2023.
  28. ^ Langdon 2014
  29. ^ Barber 2010
  30. ^ H. Kratoska, Paul (1998). The Japanese Occupation of Malaya: A Social and Economic History. C. Hurst & Co. Publishers. m/s. 296. ISBN 978-1-85065-284-7.
  31. ^ Barber 2010
  32. ^ Koay, Su Lin (September 2016). "Penang: The Rebel State (Part One)". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 Disember 2017. Dicapai pada 26 November 2017.
  33. ^ Barber 2010, halaman 136
  34. ^ Christie, Clive (1996). A Modern History of Southeast Asia: Decolonization, Nationalism and Separatism. Tauris Academic Studies. m/s. 47–48. ISBN 978-1-85043-997-4.
  35. ^ a b Koay, Su Lin (1 Oktober 2016). "Penang: The Rebel State (Part Two)". Penang Monthly (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 1 Disember 2017. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
  36. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Koay-2014
  37. ^ Wong, Chun Wai (5 Oktober 2013). "Wali Kota Pertama George Town Ramanathan Seorang Yang Garang, Ahli Politik, Pendidik dan Aktivis Kesatuan". The Star. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 Februari 2018. Dicapai pada 19 Februari 2018.
  38. ^ a b c d Daniel Goh, P. S. (2014). "Between History and Heritage: Post-Colonialism, Globalisation, and the Remaking of Malacca, Penang and Singapore" (PDF). Trans-Regional and -National Studies of Southeast Asia: 89–93.
  39. ^ Ooi, Kee Beng (Disember 2009). "Tun Lim Chong Eu: Masa lalu bukan sekadar sejarah". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Ogos 2020. Dicapai pada 30 November 2017.
  40. ^ Singh, Chet; Rasiah, Rajah; Wong, Yee Tuan (2019). From Free Port to Modern Economy: Economic Development and Social Change in Penang, 1969 to 1990. Penang Institute. ISBN 978-981-4843-96-6.
  41. ^ a b c d e Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Athukorala-2012
  42. ^ Evelyn Teh (Julai 2016). "Di Mana Laut Bertemu Bandar, Di Situ Dunia Bertemu Pulau Pinang". Penang Monthly (dalam bahasa Inggeris). Dicapai pada 19 Disember 2023.
  43. ^ Ooi & Goh 2010
  44. ^ Ooi & Goh 2010, halaman 94
  45. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Jou-2014
  46. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Jayaratnam-2008
  47. ^ Jenkins 2008
  48. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Li-2011
  49. ^ a b "Melaka dan George Town, Bandar Bersejarah di Selat Melaka". UNESCO. 7 Julai 2008. Dicapai pada 7 Julai 2008.
  50. ^ a b "Penang Statistics: Quarter 2, 2020" (PDF). Penang Institute: 5.
  51. ^ Goh, Ban Lee (25 Februari 2019). "Butterworth Set to Soar". The Sun. Dicapai pada 3 Disember 2023.
  52. ^ Ang, Lay Pooi (Mei 2006). "Factors Influencing International Tourists in Choosing a Travel Destination: Case Study of Penang, Malaysia" (PDF). Universiti Sains Malaysia.
  53. ^ Raman, M. (2014). "Challenges of Environmental Resources Development In Penang Island, Malaysia" (PDF). Universiti Kebangsaan Malaysia.
  54. ^ "Draf Rancangan Tempatan Pulau Pinang (Pulau) 2030 Jilid 1". Majlis Bandaraya Pulau Pinang.
  55. ^ Pelan Strategi Majlis Bandaraya Seberang Perai 2023-2030 (PDF). Seberang Perai: Majlis Bandaraya Seberang Perai. m/s. 12.
  56. ^ Kevin Vimal (26 Mei 2023). "Projek Pulau Andaman E&O Satu Dorongan Hebat untuk Agenda Hijau Pulau Pinang, Kata KM Chow". Buletin Mutiara. Dicapai pada 20 Disember 2023.
  57. ^ a b Ramly, Salwa (Januari 2008). "Kesan Terhadap Kawasan Pantai Projek Penambakan Tanjung Tokong, Pulau Pinang, Malaysia". Universiti Lund.
  58. ^ Lim, H. S. (2011). "Pemetaan TSS Menggunakan Imejan THEOS di Pulau Pinang, Malaysia". Universiti Sains Malaysia.
  59. ^ Chau, Loon Wai (2005). "Meneroka Pelbagai Keberpusatan dalam Wilayah Bandar: Pendekatan Sintaks Ruang" (PDF). Techne Press. 1.
  60. ^ Abd. Rahman, Abdul Hadi (Sep 2000). "Pemendapan Pantai dan Perubahan Garisan Pantai Terkini Sepanjang Pantai Seberang Perai, Pulau Pinang" (PDF). Universiti Malaya.
  61. ^ Chee, Su Yin (13 Ogos 2017). "Penambakan Tanah dan Pulau Buatan: Berjalan Atas Tali Antara Pembangunan dan Pemuliharaan" (PDF). Universiti Sains Malaysia. 12: 80. Bibcode:2017GEcoC..12...80C. doi:10.1016/j.gecco.2017.08.005.
  62. ^ Opalyn Mok (1 September 2023). "KM Pulau Pinang: Kerja Awal Pembinaan Pulau Silikon Buatan Bermula Hari Ini". Malay Mail (dalam bahasa Inggeris). Dicapai pada 26 Oktober 2023.
  63. ^ Opalyn Mok (23 Februari 2016). "Gurney Wharf, Taman Tepi Laut Baharu Pulau Pinang". Malay Mail. Dicapai pada 15 Disember 2023.
  64. ^ Abd. Rahman, Abdul Hadi (Sep 2000). "Pemendapan Pantai dan Perubahan Garisan Pantai Terkini Sepanjang Pantai Seberang Perai, Pulau Pinang" (PDF). Universiti Malaya.
  65. ^ The Penny Cyclopaedia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge. Charles Knight. 1840. m/s. 400.
  66. ^ "Mengapa Jerebu Tahunan Asia Tenggara Sukar Ditangani?". The Economist. 7 Julai 2013. ISSN 0013-0613. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
  67. ^ "Intergovernmental Oceanographic Commission" (dalam bahasa Inggeris). UNESCO. Dicapai pada 28 Februari 2018.
  68. ^ "Loji Rawatan Air Sisa Georgetown". Norma Iklim Kanada 1981–2010. Environment and Climate Change Canada. Dicapai pada 2021-10-19.
  69. ^ "[WMKB] Butterworth [1948-] Monthly Summaries". The Iowa Environmental Mesonet. Dicapai pada 25 Disember 2024.
  70. ^ "SYNOP/BUFR observations. Data by months". Meteomanz. Dicapai pada 22 Mac 2024.
  71. ^ Chow, Mei Mei (6 Mac 2018). "Komitmen Pulau Pinang Memelihara Hutan". Malaysiakini. Dicapai pada 8 Mac 2018.
  72. ^ "Penang Hill Biosphere Reserve". UNESCO (dalam bahasa Inggeris). Jun 2022. Dicapai pada 13 November 2023.
  73. ^ Kevin Vimal (11 Jun 2022). "Rizab Biosfera Bukit Bendera Terima Sijil Pengiktirafan Secara Rasmi". Buletin Mutiara. Dicapai pada 20 Disember 2023.
  74. ^ Hong, Chern Wern (2010). "Potensi, Ancaman dan Cabaran dalam Pembangunan Mampan Taman Negara Pulau Pinang" (PDF). Universiti Sains Malaysia.
  75. ^ Vaghefi, Negin (14 Jun 2019). "Ekopelancongan: Sektor di Mana Kelestarian Sangat Penting" (PDF). Penang Institute.
  76. ^ a b "Perlembagaan Negeri Pulau Pinang" (PDF). Kerajaan Pulau Pinang.
  77. ^ Dermawan, Audrey (29 April 2025). "Ketua Menteri Pimpin Sambutan Rasmi Yang di-Pertua Negeri Pulau Pinang Ke-9". New Straits Times. Dicapai pada 1 Mei 2025.
  78. ^ a b "Pejabat Tuan Yang Terutama (TYT)". Kerajaan Negeri Pulau Pinang. 19 Julai 2022. Dicapai pada 4 Disember 2023.
  79. ^ a b "Perlembagaan Malaysia" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 Mei 2011. Dicapai pada 11 Jun 2011.
  80. ^ Darrelle Ng (21 November 2022). "Kebangkitan PAS dalam PRU15: Adakah Malaysia Semakin Konservatif?". Channel NewsAsia. Dicapai pada 3 Disember 2023.
  81. ^ a b c Chew, Huat Hock (28 November 2008). "Beberapa Pemerhatian terhadap Politik Gabungan di Pulau Pinang". Cambridge University Press. 19: 125–146. doi:10.1017/S0026749X00014578. S2CID 145155171.
  82. ^ a b c Hutchinson, Francis (23 November 2023). "Pilihan Raya Ogos di Pulau Pinang: Perspektif terhadap Pakatan, Rakan dan Prospek" (PDF). Institut Yusof Ishak – ISEAS (93). ISSN 2335-6677.
  83. ^ Goh, Beng-Lan (2018). Modern Dreams: An Inquiry Into Power, Cultural Production, and the Cityscape in Contemporary Urban Penang, Malaysia. Cornell University Press. m/s. 149. ISBN 978-1-5017-1919-6.
  84. ^ "Pulau Pinang Lulus Rang Undang-Undang Hadkan Tempoh Ketua Menteri kepada Dua Penggal". Malaysiakini. 17 November 2018. Dicapai pada 3 Disember 2023.
  85. ^ "Chow Kon Yeow Dilantik Sebagai Ketua Menteri Pulau Pinang". The Star. 12 Mei 2018. Dicapai pada 12 Mei 2018.
  86. ^ "Pilihan Raya Negeri Paling Luar Biasa". The Edge. 7 Ogos 2023. Dicapai pada 4 Disember 2023.
  87. ^ Opalyn Mok (17 November 2023). "Ketua PAS Pulau Pinang Fauzi Yusoff Dilantik Ketua Pembangkang Negeri". Malay Mail. Dicapai pada 4 Disember 2023.
  88. ^ Harding, Andrew (Sep 2022). "Kajian Asas terhadap Kerajaan Tempatan di Semenanjung Malaysia" (PDF). Universiti Nasional Singapura.
  89. ^ Ganason, Anesh. "Sistem Pentadbiran Tanah di Malaysia: Meningkatkan Kapasiti Institusi dan Organisasi antara Persekutuan dan Negeri" (PDF). Universiti Kebangsaan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 4 Februari 2021. Dicapai pada 5 Mac 2018.
  90. ^ a b Gooi Hsiao Leung. "Menggalakkan Desentralisasi dan Memperbaiki Hubungan Persekutuan-Negeri dalam Persekutuan Malaysia" (PDF). Penang Institute.
  91. ^ Abdullah, Saifuddin. "George Town: Demokrasi Tempatan Pertama Malaysia". Penang Institute. Dicapai pada 19 Disember 2023.
  92. ^ "Chor: Akta Pilihan Raya Kerajaan Tempatan Pulau Pinang Tidak Sah". The Edge. 13 Jun 2012. Dicapai pada 30 Disember 2023.
  93. ^ a b Hockton 2012, halaman 85
  94. ^ Langdon 2014, halaman 45
  95. ^ Kehakiman Malaysia: Laporan Tahunan 2016 (PDF). Mahkamah Persekutuan Malaysia. 2016. m/s. XV.
  96. ^ "Ribuan Beri Penghormatan Terakhir kepada Karpal Singh". The Borneo Post. 21 April 2014. Dicapai pada 30 Disember 2023.
  97. ^ "Direktori Mahkamah". penangbar.org. Jawatankuasa Peguam Pulau Pinang. 15 Januari 2018. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 Disember 2016. Dicapai pada 22 Jun 2018.
  98. ^ a b "Senarai Diplomatik dan Konsular November 2023". Kementerian Luar Negeri Malaysia.
  99. ^ "Hubungan Bandar Berkembar Pulau Pinang–Kanagawa Diperbaharui Sempena Ulang Tahun ke-20". The Star. 22 November 2011.
  100. ^ Christopher Tan (31 Mei 2019). "Malaysia-China Raikan 45 Tahun Hubungan Diplomatik". Buletin Mutiara. Dicapai pada 13 Januari 2024.
  101. ^ Beckett, Ian Frederick William (2005). Soldadu Rakyat dan Empayar British, 1837–1902. New York: Routledge. m/s. 14–15. ISBN 978-1-317-32218-4.
  102. ^ Barber 2010
  103. ^ "Proses Pengundian Awal bagi Enam PRN Berjalan Lancar". The Sun. 8 Ogos 2023. Dicapai pada 16 Mac 2024.
  104. ^ "Rejimen 509". Rejimen Askar Wataniah. Dicapai pada 16 Mac 2024.
  105. ^ "KD Sri Pinang". Tentera Laut Diraja Malaysia. Dicapai pada 16 Mac 2024.
  106. ^ "Pangkalan TUDM Butterworth". Tentera Udara Diraja Australia. Dicapai pada 16 Mac 2024.
  107. ^ "Pangkalan Udara Tentera Diraja Malaysia Butterworth, Malaysia: Rasionalisasi Kemudahan Pertahanan Australia" (PDF). Jabatan Pertahanan (Australia). Mei 2007.
  108. ^ a b "Penemuan Utama Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020" (pdf) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Jabatan Perangkaan Malaysia. ISBN 978-967-2000-85-3.
  109. ^ Banci Penduduk 1921 Jilid 1. m/s. 18.
  110. ^ "Data siri masa banci penduduk dan perumahan, 1911-2000". Jabatan Perangkaan Malaysia. Putrajaya: 4. Dis 2006. ISBN 978-983-9044-29-4.
  111. ^ "Migrasi dan taburan penduduk 2010". Jabatan Perangkaan Malaysia: 12. Ogos 2014. ISBN 978-983-9044-86-7.
  112. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama World Bank-2015
  113. ^ "Laporan migrasi: Selangor, Pulau Pinang paling digemari". Free Malaysia Today. 30 Mei 2017. Dicapai pada 3 Julai 2017.
  114. ^ Penemuan Utama Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020: Pulau Pinang. Putrajaya: Jabatan Perangkaan Malaysia. 29 Mei 2022. m/s. 96. ISBN 978-967-253-516-4.
  115. ^ "Cadangan Bahasa Inggeris jadi bahasa rasmi kedua Pulau Pinang". The Star. 8 November 2010. Dicapai pada 5 Disember 2023.
  116. ^ Opalyn Mok (2 Ogos 2016). "Penang Hokkien Akan Pupus Jika Tidak Digunakan". Malay Mail.
  117. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Opalyn Mok-2023
  118. ^ a b c d e f g h Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama GDP by state 2024
  119. ^ a b c d e Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama dosm2024
  120. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama mida23
  121. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Mashut-2017
  122. ^ "WIEF Foundation 17th Roundtable in Penang to Discuss Sustainable Economic Recovery Strategies". Bernama. 15 Ogos 2022.
  123. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Stats-Malaysia-2022
  124. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama wb
  125. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama GDPdistrict
  126. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Opalyn Mok-2023a
  127. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Parker-2018
  128. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Trade statistics 2024
  129. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Opalyn Mok-2018
  130. ^ "Penang Set to Transform into World-Class Medical Tourism Hub". 11 Ogos 2023.
  131. ^ Chong (20 Oktober 2011). "Malaysia Losses From Racial Law Exposed by Foreigners in Penang". Bloomberg L.P.
  132. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama MHDI 2024
  133. ^ "Penang Registering As the Second Top-Performing Southeast Asian Residential Market in 1H2023".
  134. ^ Chin, Yee Whah (Julai 2006). "Penang Small and Medium Enterprises: Struggle, Accommodation and Challenges". Universiti Sains Malaysia.
  135. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama MIDA-2021
  136. ^ "Manufacturing Projects Approved by State, January-December 2023". Cite journal requires |journal= (bantuan)
  137. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama MIDA-20212
  138. ^ "Malaysia: The Surprise Winner from US-China Chip Wars". Financial Times. 11 Mac 2024.
  139. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Yeap-1998
  140. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama :2
  141. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Ministry of Transport 2024
  142. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Penang state govt-2021b
  143. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Mulyanto-2023
  144. ^ "Business Events Penang 2024 Annual Review". 2025. Cite journal requires |journal= (bantuan)
  145. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Mui-20032
  146. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Opalyn Mok-2018a
  147. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Chia-2017
  148. ^ "Penang Bridges". Dicapai pada 17 Disember 2023.
  149. ^ Cripps, Karla (14 Julai 2023). "Famed luxury train is returning to Southeast Asia with two new routes". CNN. Dicapai pada 15 Oktober 2023.
  150. ^ Statistik Jalan Edisi 2024 (PDF). Jabatan Kerja Raya Malaysia. 2024.
  151. ^ "Penang Institute's 'Back to Beca' Project out to Safeguard the Trade".
  152. ^ "Rapid Penang - Bus Service Info".
  153. ^ "Loke: Federal Gov't Takes Over Penang LRT Mutiara Line Project". 29 Mac 2024.
  154. ^ "PM Anwar Officiates Penang's Mutiara Line LRT Project Groundbreaking". 11 Januari 2025.
  155. ^ "Pelan Induk Pelancongan Pulau Pinang 2021-2030". Cite journal requires |journal= (bantuan)
  156. ^ "Penang Port taps southern Thailand's booming economy".
  157. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama :1
  158. ^ "US Navy Ship Calls at Penang".
  159. ^ "Final Voyage: Ikon Feri Pulau Pinang Tamat Operasi". 2 Oktober 2024.
  160. ^ Azman, Hazita (2016). "Implementation and Challenges of English Language Education Reform in Malaysian Primary Schools" (PDF). Jurnal Bahasa Inggeris Asia Tenggara. Universiti Kebangsaan Malaysia.
  161. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama UN-2016
  162. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama InvestPenang-2011
  163. ^ "Penang Statistics Quarter 2, 2020". Cite journal requires |journal= (bantuan)
  164. ^ "My Local Stats Pulau Pinang 2021". Jabatan Perangkaan Malaysia. 27 November 2023.
  165. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Ooi-2015
  166. ^ Beh, May Ting (19 Oktober 2023). "Imagine an Education Hub: Leveraging Penang's International School Ecosystem". Penang Institute.
  167. ^ "QS World University Rankings 2025".
  168. ^ "SEAMEO Secretariat".
  169. ^ "Paperless library option". The Star (Malaysia). 3 Jun 2016.
  170. ^ Akmal, Riadz (22 November 2021). "Butterworth Digital Library Clinches Two Awards".
  171. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Voon-2020
  172. ^ "Utama". Jabatan Kesihatan Negeri Pulau Pinang. Dicapai pada 10 Disember 2023.
  173. ^ a b "Penang's Healthcare Facilities". Penang Institute. Dicapai pada 10 Disember 2023.
  174. ^ "How Has the Pandemic Affected Penang's Health Landscape?:A Preliminary Study" (PDF).
  175. ^ "Abridged Life Tables, Malaysia, 2021-2023". Jabatan Perangkaan Malaysia. Sep 2023. ISSN 0128-0007.
  176. ^ "National Health and Morbidity Survey 2019 Technical Report" (PDF). Kementerian Kesihatan Malaysia. 1. 2019. ISBN 9789671815922.
  177. ^ Daniel Goh, P. S. (2011). "State carnivals and the subvention of multiculturalism in Singapore" (PDF). National University of Singapore: 120.
  178. ^ "Calendar of Events 2022" (PDF). Penang Global Tourism.
  179. ^ Wang, Yi (30 Januari 2023). "Discover Cultural Treasures in Chinese New Year Celebration at Malaysia's Penang". Xinhua News Agency. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  180. ^ a b Jeremy Tan (14 Februari 2024). "Showcase of Cherished Traditions". The Star. Dicapai pada 15 Mac 2024.
  181. ^ McIntyre, Ian (10 Mac 2023). "New Attractions Await Visitors to Penang". The Vibes. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  182. ^ "Chingay Festival in Penang is Back". The Star. 11 Mac 2023. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  183. ^ "Information & Culture". Konsulat Jeneral Jepun di Pulau Pinang. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  184. ^ N. Trisha (14 Mac 2016). "St Patrick's Day Celebrated with Merriment over Four Days". The Star. Dicapai pada 14 Mac 2016.
  185. ^ Jeremy Tan (9 Oktober 2010). "Oktoberfest Cheer in Penang". The Star. Dicapai pada 9 Oktober 2010.
  186. ^ Chen, May Yee (31 Julai 2014). "Old Colonial City in Malaysia Becomes a Stage". The New York Times. Dicapai pada 29 November 2017.
  187. ^ Ferrarese, Marco (15 November 2019). "Bookworms and Big Ideas Collide at George Town Literary Festival". Nikkei, Inc. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  188. ^ a b Chang, Shu Fun (2014). "Street Art Sparkle as a New Economic Driver in Penang" (PDF). Universiti Sains Malaysia.
  189. ^ Hon, Yi Wen (13 Ogos 2007). "Keeping Bangsawan Alive". Malaysiakini. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  190. ^ Opalyn Mok (30 Januari 2019). "The Story of How Boria Evolved from a Passion Play into Parody Theatre". Malay Mail. Dicapai pada 7 Disember 2023.
  191. ^ a b c "Penang Meeting Planners Guide 2022-23" (PDF). Penang Convention & Exhibition Bureau.
  192. ^ Khoo, Suet Leng (19 Mac 2023). "Positioning the Creative City Agenda Within Urban Policy Discourse: The Malaysian Scenario" (PDF). Jurnal Kajian Malaysia – melalui Universiti Sains Malaysia.
  193. ^ "Places". George Town World Heritage Incorporated. Dicapai pada 8 Disember 2023.
  194. ^ Neil Khor, Jin Keong (2009). "Peranakan Chinese Literature in Penang and the Region: With an Emphasis on Anglophone Penang Peranakan Writing". Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. 82 (2): 131–143.
  195. ^ Ramli, Mohd Izzuddin (26 September 2017). "Reclaiming Penang's Historical Role as a Prominent Literary Translation Hub" (PDF). Penang Institute.
  196. ^ Wong, Chun Wai (7 Disember 2013). "Penang is Home to Many of Malaysia's Earliest English Newspapers". The Star. Dicapai pada 8 Mac 2018.
  197. ^ "The Star Malaysia's First Issue (9 Sept 1971)". Issuu. 9 September 1971. Dicapai pada 29 Disember 2023.
  198. ^ Khoo Salma Nasution (2008). Sun Yat Sen in Penang. Areca Books. m/s. 58–61.
  199. ^ "Profil". Buletin Mutiara. 18 April 2013.
  200. ^ Opalyn Mok (17 Mei 2017). "'You Mean the World to Me': Universal Story but Unique Penang Experience". Malay Mail. Dicapai pada 27 Disember 2023.
  201. ^ Cripps, Karla (13 Julai 2017). "George Town, Penang: Asia's Greatest Street Food City?". CNN.
  202. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Fitzpatrick-20042
  203. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Barton-20142
  204. ^ Agatha Wong (19 April 2022). "How Penang's Fine Dining Scene is Giving its Famous Street Food a Run for Its Money". Channel NewsAsia. Dicapai pada 8 Disember 2023.
  205. ^ "Pulau Pinang Michelin Restaurants – the Michelin Guide Malaysia". Michelin Guide. Dicapai pada 8 Disember 2023.
  206. ^ "Venues of the Games". Sukan SEA 2001. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 Disember 2001.
  207. ^ Velloo, Loganath (17 Mac 2014). "Queen Nicol All Set for a Special World Meet". The Star. Dicapai pada 25 Disember 2023.
  208. ^ "Penang Will Host 2018 First Asia Pacific Masters Games". Malay Mail. 1 Disember 2016.
  209. ^ Ong, K. H. (9 Februari 2023). "Penang FC Sets Sight on Top 10 Finish in Super League". Buletin Mutiara. Dicapai pada 17 Disember 2023.
  210. ^ Christopher Tan (30 Januari 2016). "Spicing Up the Island Aquatic Centre Promises Splashing Fun for Visitors". The Star. Dicapai pada 17 Disember 2023.
  211. ^ Hockton 2012, halaman 172
  212. ^ Chong, Kah Yuan (4 Disember 2017). "China Team Awed by Experience at Penang Boat Race". The Star.
  213. ^ "Husband and Wife Sweep Men's and Women's Titles in 2023 Penang Bridge Marathon". Malay Mail. 17 Disember 2023. Dicapai pada 26 Disember 2023.
  214. ^ "Stories from Penang" (PDF). University of Queensland. 2016.
  215. ^ "Buddhist Schools of Thought Converge in Penang". Penang Monthly (dalam bahasa Inggeris). 2023-05-24. Dicapai pada 2025-06-25.
  216. ^ "Condos in Penang that are flourishing". Edgeprop.my (dalam bahasa Inggeris). Dicapai pada 2025-06-25.
  • The Penang Tourism Action Council. "The 'Light' Years and Beyond" (2005).

Pautan luar

Pusat Layanan

UNIVERSITAS TEKNOKRAT INDONESIA | ASEAN's Best Private University
Jl. ZA. Pagar Alam No.9 -11, Labuhan Ratu, Kec. Kedaton, Kota Bandar Lampung, Lampung 35132
Phone: (0721) 702022
Email: pmb@teknokrat.ac.id