Sebahagian daripada siri tentang |
|---|
| Sejarah Malaysia |
 |
 Portal Malaysia |
Negeri Pulau Pinang, salah satu negeri yang paling maju dan membangun di Malaysia, terletak di pantai barat laut negara ini di sepanjang Selat Melaka. Berbanding dengan negeri-negeri Malaysia yang lain, sejarah Pulau Pinang moden banyak dipengaruhi oleh zaman penjajahan Tanah Melayu British, yang bermula dengan pengambilalihan Pulau Pinang daripada Kesultanan Kedah oleh Syarikat Hindia Timur British pada tahun 1786.[1][2]
Pulau ini kemudiannya dibangunkan sebagai pelabuhan bebas dan ditadbir sebagai sebahagian daripada Negeri-Negeri Selat, bersama-sama dengan Singapura dan Melaka; ibu negerinya, George Town, pernah menjadi ibu kota pentadbiran Negeri-Negeri Selat dari tahun 1826 hingga 1832.[3][4] Menjelang akhir abad ke-19, George Town berkembang pesat dan menjadi salah satu entrepôt utama di Asia Tenggara.
Semasa Perang Dunia Kedua, Pulau Pinang ditawan dan diduduki oleh Empayar Jepun dari tahun 1941 hingga 1945. Pada penghujung perang, Pulau Pinang menjadi negeri pertama di Semenanjung Tanah Melayu yang dibebaskan oleh British melalui Operasi Jurist. Negeri-Negeri Selat dibubarkan pada tahun berikutnya dan Pulau Pinang diserap ke dalam Persekutuan Tanah Melayu. Walaupun wujud gerakan pemisahan dalam kalangan penduduk Pulau Pinang, penggabungan dengan Tanah Melayu tetap diteruskan dan persekutuan tersebut mencapai kemerdekaan daripada Empayar British pada tahun 1957.[5][6][7][8] Tanah Melayu kemudiannya berkembang menjadi Malaysia pada tahun 1963.
Berikutan pembatalan status pelabuhan bebas George Town pada tahun 1960-an, negeri ini mengalami kemerosotan ekonomi dan kadar pengangguran yang tinggi.[7][9][10] Kerajaan negeri pada waktu itu mengambil langkah untuk mengubah haluan ekonomi negeri ke arah sektor pembuatan berteknologi tinggi, yang akhirnya berjaya memulihkan ekonomi Pulau Pinang dan memberikannya gelaran "Lembah Silikon Timur".[7] Pengiktirafan yang semakin meningkat terhadap George Town sebagai destinasi pelancongan yang rancak, terutamanya selepas bandar tersebut diiktiraf sebagai Tapak Warisan Dunia UNESCO pada tahun 2008, turut merangsang sektor perkhidmatan negeri. Pada masa kini, kedua-dua sektor pembuatan dan perkhidmatan menjadi tonggak ekonomi utama Pulau Pinang.[11][12][13] Selain itu, negeri ini mencatat kadar pengangguran dan pekali Gini antara yang terendah di Malaysia, serta Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK) per kapita kedua tertinggi selepas Kuala Lumpur.[14][15][16]
Pulau Pinang Purba
Bukti penempatan manusia prasejarah di kawasan yang kini dikenali sebagai Pulau Pinang telah ditemui di Guar Kepah dalam kawasan Seberang Perai (dahulunya dikenali sebagai Province Wellesley), iaitu bahagian tanah besar Pulau Pinang.[17][18] Sisa-sisa rangka manusia berusia kira-kira 5,000 hingga 6,000 tahun telah ditemui di tapak tersebut yang terletak di selatan Sungai Muda, bersama kulit siput, tembikar dan alat memburu. Penemuan ini menunjukkan bahawa Seberang Perai telah didiami oleh kumpulan Melanesia nomad sejak zaman Neolitik.[19]
Seberang Perai juga pernah menjadi sebahagian daripada tamadun Lembah Bujang. Batu megalit Cherok Tok Kun di Bukit Mertajam, yang ditemui pada tahun 1845, mengandungi inskripsi dalam bahasa Pali, menunjukkan kewujudan entiti politik awal berasaskan Hindu-Buddha di kawasan yang kini dikenali sebagai Kedah, yang mungkin telah menguasai sebahagian Seberang Perai antara abad ke-5 hingga ke-6.[20] Seluruh kawasan yang kini dikenali sebagai Pulau Pinang kemudiannya menjadi sebahagian daripada Kesultanan Kedah sehingga penghujung abad ke-18.
Sementara itu, Pulau Pinang pertama kali didokumentasikan oleh pelayar China dari Dinasti Ming pada abad ke-15. Ketika itu, Maharaja Yongle melancarkan siri Pelayaran Khazanah yang akhirnya sampai ke timur Afrika. Pulau ini, yang dikenali sebagai Bīnláng Yù (Cina ringkas: 梹榔屿; Cina tradisional: 梹榔嶼), telah dipetakan oleh armada Laksamana Zheng He dalam 'Peta Mao Kun'.
Antara orang Inggeris terawal yang tiba di Pulau Pinang ialah pelayar persendirian James Lancaster yang mengetuai kapal Edward Bonaventure. Beliau mendarat pada Jun 1592 dan tinggal di pulau itu sehingga September, sambil menawan setiap kapal yang ditemui.[21] Beliau dibantu oleh Orang Asli yang dijumpainya di Seberang Perai.[22]
Pulau Pinang juga telah dikenalpasti sebagai Pulo Pinaom dalam peta Semenanjung Tanah Melayu bertarikh 1613 oleh sejarawan Portugis Emanuel Godinho de Eredia.[23]
Pada awal abad ke-18, masyarakat Minangkabau dari Sumatera, yang diketuai oleh Haji Muhammad Salleh (juga dikenali sebagai Nakhoda Intan), telah mendarat di Pulau Pinang dan mendirikan penempatan di tepi pantai di Batu Uban pada tahun 1734.[24] Mereka kemudiannya diikuti oleh orang Arab yang berkahwin campur dengan masyarakat Minangkabau. Perkahwinan campur ini melahirkan keturunan campuran Arab-Minangkabau yang kini dianggap sebagai Melayu setelah berasimilasi dalam komuniti Melayu tempatan.
Penubuhan Pulau Pinang
Sejarah moden Pulau Pinang secara rasminya bermula pada penghujung abad ke-18. Sebelum itu, Kesultanan Kedah yang menguasai Pulau Pinang mempunyai hubungan diplomatik yang tegang dengan Kerajaan Thonburi di utara. Pada tahun 1770-an, Syarikat Hindia Timur British mengarahkan Francis Light untuk mewujudkan hubungan perdagangan di Semenanjung Tanah Melayu.[1][2]
Light kemudiannya tiba di Kedah, yang pada ketika itu diancam oleh ancaman Siam dan Dinasti Konbaung dari Burma, selain pemberontakan dalaman oleh puak Bugis.[1][25]
Menyedari keadaan tersebut, Light menjalinkan hubungan mesra dengan Sultan Kedah ketika itu, Sultan Muhammad Jiwa Zainal Adilin II, dan menjanjikan perlindungan ketenteraan British.[26][27] Sebagai sebahagian daripada janji tersebut, Light membantu memadamkan pemberontakan Bugis dengan menawan semula sebuah kubu yang dikuasai oleh Bugis untuk pihak Sultan.[1] Sebagai balasan, Sultan menawarkan Pulau Pinang kepada Light.[1][2][28]
Light kemudiannya menulis kepada pihak atasan mengenai tawaran tersebut, berhujah bahawa Pulau Pinang boleh menjadi "gudang dagangan yang strategik" dan lokasinya yang penting membolehkan British mengimbangi pengaruh Belanda dan Perancis di Asia Tenggara. Beliau turut menyatakan bahawa pelabuhan-pelabuhan lain di rantau ini seperti Aceh dan Phuket dibelenggu lanun dan pemerintahan zalim, oleh itu Syarikat Hindia Timur British mempunyai peluang untuk menubuhkan sebuah pelabuhan damai yang sesuai untuk perdagangan bebas di Pulau Pinang. Beliau turut menulis: "Jika orang Melayu, Bugis dan Cina datang menetap di sini, ia akan menjadi pusat pertukaran dagangan Timur sekiranya tidak dibebankan dengan cukai dan sekatan."[27]
Namun begitu, tiada apa-apa yang berlaku sehinggalah tahun 1786, ketika British sedang terlibat dalam Perang Revolusi Amerika, menentang Tiga Belas Koloni Amerika yang disokong oleh Perancis dan Republik Belanda.[1] Dalam menghadapi dominasi Belanda di Hindia Timur Belanda (kini Indonesia) dan ancaman Perancis yang semakin ketara, Francis Light yang ketika itu telah dinaikkan pangkat sebagai kapten diarahkan untuk memperoleh Pulau Pinang daripada Kedah.[26][28] Syarikat Hindia Timur British menyasarkan penguasaan Pulau Pinang sebagai pangkalan Tentera Laut Diraja British, dan juga sebagai pelabuhan perdagangan antara China dan Benua Kecil India.[2]
Light telah berunding dengan Sultan Kedah yang baharu, Sultan Abdullah Mukarram Shah, mengenai penyerahan Pulau Pinang kepada Syarikat Hindia Timur British sebagai balasan terhadap perlindungan ketenteraan British dan bayaran sewaan sebanyak 6,000 Dolar Sepanyol untuk melunaskan hutang Kedah kepada Siam.[1][2][27][29] Setelah perjanjian antara Light dan Sultan Kedah dimeterai, Light bersama rombongannya berlayar ke Pulau Pinang dan tiba pada 17 Julai 1786.[30][31] Kubu Cornwallis kemudiannya dibina di lokasi tempat Light pertama kali menjejakkan kaki.
Kawasan pendaratan Light pada asalnya merupakan kawasan paya bakau yang diliputi hutan tebal.[1][2] Setelah sebahagian tanah dibersihkan dan kawasan yang kini dikenali sebagai Padang Kota Lama diwujudkan, satu upacara diadakan pada 11 Ogos, di mana Union Jack dikibarkan buat kali pertama. Peristiwa ini menandakan pengambilalihan rasmi Pulau Pinang oleh Syarikat Hindia Timur British atas nama Raja George III.[32] Pulau ini dinamakan semula sebagai Pulau Putera Wales, manakala penempatan baharu yang dibangunkan dinamakan George Town, bersempena Raja George III. George Town kemudiannya menjadi penempatan British pertama di Asia Tenggara dan menjadi titik tolak kepada peluasan kuasa British di rantau ini. Penubuhannya oleh Syarikat Hindia Timur British menandakan permulaan era imperialisme British di Semenanjung Tanah Melayu.[27]
Tanpa pengetahuan Sultan Kedah, Light sebenarnya telah bertindak tanpa sebarang kelulusan atau perkenan rasmi daripada pihak atasan di India.[1][2][29] Apabila Light gagal menunaikan janji perlindungan ketenteraan British terhadap ancaman Siam, Sultan Kedah pada tahun 1791 mengumpulkan tentera di kawasan yang kini dikenali sebagai Seberang Perai untuk merampas kembali Pulau Putera Wales. Pasukan Sultan turut dibantu oleh armada lanun.[1]
Namun begitu, garnisun Light di pulau tersebut menerima bantuan dua kompeni tentera dari Calcutta. Setelah gagal memujuk Sultan untuk membubarkan tenteranya, Syarikat Hindia Timur British melancarkan serangan amfibia pada waktu malam, memusnahkan kemudahan ketenteraan Kedah di Perai, dan menewaskan tentera Sultan serta armada lanun tersebut.[1][33]
Light meninggal dunia akibat malaria pada tahun 1794 dan dikebumikan di Tanah Perkuburan Protestan Lama di George Town. Sehingga ke hari ini, beliau dikenang sebagai pengasas Pulau Pinang.
Pada tahun 1800, Leftenan Gabenor Pulau Putera Wales yang pertama, Sir George Alexander William Leith, memperoleh sebidang tanah seluas 189.3 km2 (73.1 bt2) di Seberang Perai daripada Sultan Kedah yang baharu.[2][34] Perjanjian yang dirunding oleh Pembantu Pertama Leith, George Caunter, menggantikan perjanjian terdahulu yang dibuat oleh Francis Light, dan memberikan kedaulatan kekal kepada British ke atas Pulau Putera Wales dan kawasan tanah besar yang baru diserahkan,[35] yang kemudian dinamakan sebagai Province Wellesley (kini dikenali sebagai Seberang Perai).[36]
Kawasan yang diperoleh itu termasuk kira-kira lima kilometer pesisir pantai[37] di selatan Sungai Perai, menjadikan sungai tersebut sempadan antarabangsa antara Province Wellesley dan Kedah.[38] Pada masa itu, Province Wellesley merupakan kawasan berhutan tebal dan berpenduduk jarang, dengan jumlah penduduk sekitar 5,000 orang.[34]
Perjanjian ini memberikan Pulau Putera Wales kawalan penuh ke atas pelabuhannya buat kali pertama, serta kawalan ke atas pesisir tanah besar yang terdedah, yang sebelum ini menjadi tempat persembunyian lanun dan perompak. Ia juga menyediakan sumber makanan yang lebih stabil dan meningkatkan nilai ladang arak dan candu di pulau tersebut. Perjanjian ini turut memperuntukkan aliran bebas makanan dan barang dagangan dari Kedah ke Pulau Putera Wales dan Province Wellesley.[39] Bagi pihak Kedah, perjanjian ini menyediakan zon penampan yang melindungi negeri itu daripada serangan musuh dari arah laut.[40] Sebagai balasan terhadap penyerahan tanah ini, bayaran tahunan kepada Sultan Kedah dinaikkan kepada 10,000 Dolar Sepanyol. Sehingga hari ini, Kerajaan Persekutuan Malaysia masih membayar Kedah sebanyak RM10,000 setahun bagi pihak Pulau Pinang sebagai satu simbolik sejarah.[41][42]
Berikutan perolehan awal pada tahun 1800, Province Wellesley diperluaskan secara berperingkat sehingga mencapai sempadan semasanya pada tahun 1874, apabila Perjanjian Pangkor 1874 dimeterai antara British dan Kesultanan Perak. Perjanjian ini menetapkan sempadan selatan Province Wellesley, yang turut melibatkan penyerahan kawasan Sungai Acheh daripada Perak kepada Pulau Pinang.[43][44][45]
Pertumbuhan awal
.jpg)
Francis Light telah menjadikan George Town sebagai pelabuhan bebas, membolehkan pedagang berdagang tanpa perlu membayar sebarang cukai atau duti. Langkah ini bertujuan menarik pedagang dari pelabuhan-pelabuhan Belanda di rantau ini.[3] Hasilnya, bilangan kapal yang masuk meningkat dengan pesat daripada 85 buah kapal pada tahun 1786 kepada 3,569 buah pada tahun 1802; manakala jumlah penduduk George Town turut meningkat kepada 10,000 orang menjelang tahun 1792.[46][47][48]
Imigran datang dari pelbagai bahagian di Asia. Pada tahun 1801, Leftenan Gabenor Pulau Putera Wales ketika itu, Sir George Leith, menyatakan bahawa "barangkali tiada tempat lain di dunia ini di mana, dalam ruang yang begitu kecil, terdapat begitu ramai orang daripada pelbagai bangsa berkumpul, atau begitu banyak bahasa yang dituturkan."[27]
Sebagai contoh, pada Mei 1787, Light telah melantik Koh Lay Huan sebagai Kapitan Cina yang pertama di koloni tersebut,[49] selepas Koh tiba tidak lama selepas Light bersama beberapa buah kapal sarat dengan imigran Cina dan Melayu untuk membangunkan pulau itu.[50][51]
Satu jawatankuasa penilai (committee of assessors) turut ditubuhkan di George Town pada tahun 1800, menjadikannya kerajaan tempatan pertama yang diwujudkan dalam Tanah Melayu British.[52]
Pulau Putera Wales bersama Province Wellesley ditadbir di bawah Presidensi Bengal sehingga tahun 1805, apabila Pulau Pinang dinaik taraf menjadi sebuah Presidensi tersendiri setaraf dengan Presidensi Madras, Presidensi Bombay dan Bengal.[27]
Pada masa itu, Pulau Pinang juga berfungsi sebagai stesen tahanan. Pada tahun 1796, seramai 700 banduan India dihantar dari Kepulauan Andaman.[33][53] Amalan menggunakan banduan India diteruskan sepanjang abad ke-19 bagi menyediakan tenaga buruh untuk kerja infrastruktur awam seperti pembinaan jalan, saliran dan bangunan kerajaan.[33][54]
Pada tahun 1807, sebuah piagam diraja telah dianugerahkan untuk membolehkan penubuhan sebuah Mahkamah Agung dan pasukan polis di Pulau Pinang. Mahkamah Tinggi Pulau Pinang telah dibuka buat kali pertama di Kubu Cornwallis, George Town, pada tahun 1808, dengan Edmond Stanley sebagai hakim pertama yang bergelar Recorder (hakim utama ketika itu).[55][56]
Dalam dekad-dekad berikutnya, sistem kehakiman dan pasukan polis Pulau Pinang diperluaskan ke Negeri-Negeri Selat, dan kemudiannya menjadi model yang ditiru di seluruh Tanah Melayu British.[57][58] Oleh itu, Pulau Pinang dikenali sebagai tempat lahirnya sistem kehakiman moden Malaysia dan juga Polis Diraja Malaysia.[55][56][57][58]
Pada awal abad ke-19, Pulau Pinang muncul sebagai pusat pengeluaran dan perdagangan rempah utama di Asia Tenggara. Penanaman lada hitam bermula tidak lama selepas penubuhan George Town pada tahun 1786.[59] Pengeluaran rempah seperti buah pala dan cengkih berkembang secara berperingkat, dan ledakan perdagangan rempah mendorong pembukaan ladang rempah di seluruh Pulau Pinang. Hasil eksport melalui Pelabuhan Pulau Pinang turut membantu Syarikat Hindia Timur British menampung kos pentadbiran negeri.[54][60]
Selain itu, pembangunan ladang pertanian turut menggalakkan pertumbuhan kampung-kampung seperti Air Itam dan Balik Pulau di pulau, serta Bukit Mertajam di Province Wellesley.[54][60][61] Kebanyakan tenaga buruh di ladang-ladang ini terdiri daripada pelarian Melayu yang melarikan diri daripada serangan Siam ke atas Kedah, serta imigran Cina. Kawasan lain seperti Bayan Lepas di pulau dan Kepala Batas di Province Wellesley pula ditubuhkan sebagai kawasan penanaman padi.
Negeri-Negeri Selat
Pada tahun 1826, Syarikat Hindia Timur British telah menggabungkan wilayah Pulau Pinang, Singapura (yang diperoleh daripada Kesultanan Johor pada tahun 1819), dan Melaka (yang diperoleh daripada Belanda pada tahun 1824) ke dalam satu entiti politik yang dinamakan Negeri-Negeri Selat. George Town dijadikan ibu kota pentadbiran dan kehakiman entiti baharu ini. Namun begitu, disebabkan lokasi geografi Singapura yang lebih strategik di antara Selat Melaka dan Laut China Selatan, Pelabuhan Singapura dengan cepat mengatasi Pelabuhan Pulau Pinang sebagai pelabuhan utama di rantau ini. Akibatnya, Singapura menggantikan George Town sebagai ibu kota Negeri-Negeri Selat pada tahun 1832.[4]
Walaupun begitu, George Town kekal sebagai entrepôt British yang penting, menjadi pusat pengumpulan eksport untuk perdagangan antarabangsa yang tidak singgah di pelabuhan serantau lain.[64][65]
Separuh kedua abad ke-19 menyaksikan kemakmuran yang lebih besar apabila berlaku ledakan industri perlombongan bijih timah di Kesultanan Perak dan Kerajaan Rattanakosin (Siam). Bijih timah dari Lembah Kinta dan selatan Siam dihantar ke George Town untuk dileburkan, sebelum dieksport melalui Pelabuhan Pulau Pinang ke industri di Eropah dan Amerika.[64] Pelabuhan Pulau Pinang kemudiannya menjadi salah satu pelabuhan pengeksport bijih timah utama dalam Tanah Melayu British, yang menyaingi Pelabuhan Singapura secara langsung.[66][63] Pembukaan Terusan Suez pada tahun 1869 dan kemunculan kapal wap turut mengukuhkan lagi kedudukan pelabuhan ini sebagai entrepôt utama dalam Tanah Melayu British.[64]
Menjelang akhir abad ke-19, George Town turut berkembang menjadi pusat kewangan utama Tanah Melayu, apabila firma dagangan dan bank antarabangsa seperti Standard Chartered dan HSBC membuka cawangan di bandar ini.[31][63]
Ketika itu, Pulau Pinang menjadi tempat tinggal bagi masyarakat yang pelbagai etnik dan agama. Selain penduduk Cina, Melayu, India, Peranakan, Eurasia dan Siam, masyarakat berbilang bangsa ini turut merangkumi minoriti seperti Burma, British, Jawa, Jepun, Sinhalese, Yahudi, Jerman, dan Armenia.[33][64][63][67]
Ketika itu, setiap komuniti etnik cenderung mengkhususkan diri dalam bidang ekonomi tertentu.[33] Orang Eropah mendominasi bidang profesional dan jawatan pengurusan dalam firma perdagangan dan perkapalan. Komuniti Peranakan dan Eurasia pula cenderung menyertai perkhidmatan awam sebagai peguam, jurutera, arkitek dan kerani. Imigran Cina yang lebih baharu yang digelar Sinkheh (新客, bermaksud “tetamu baharu”) oleh Peranakan, kebanyakannya bekerja sebagai buruh dan petani, walaupun ramai kemudiannya terlibat dalam perniagaan hartanah dan perdagangan bandar; sesetengah komuniti dialek seperti Kantonis dan Hakka lebih ramai sebagai tukang, pandai besi, tukang kayu dan tukang masak.
Masyarakat India yang asalnya dibawa sebagai banduan untuk kerja awam mula bersaing dengan Cina dalam sektor perdagangan dan perkapalan.[33][54] Orang Melayu pula banyak terlibat dalam pekerjaan pertanian seperti penanaman padi dan penangkapan ikan. Komuniti lain seperti Yahudi dan Armenia pula lebih menonjol dalam bidang perdagangan dan perusahaan; komuniti Armenia terkenal kerana menubuhkan Hotel Eastern & Oriental sebagai contoh.
Pertumbuhan Sosial dan Ketegangan Etnik
Pertumbuhan pesat penduduk akibat kemakmuran ekonomi membawa kepada pelbagai masalah sosial, terutamanya kemudahan sanitasi dan kesihatan awam yang tidak mencukupi, serta jenayah yang berleluasa. Peningkatan kadar jenayah ini berpunca daripada kemasukan imigran Cina yang mendirikan pelbagai kongsi gelap dan triat Cina, yang kemudiannya sering bertelagah antara satu sama lain.[64][68]
Apabila pihak berkuasa Negeri-Negeri Selat cuba mengekang kegiatan kongsi gelap pada tahun 1857, konflik tercetus antara triad Cina dengan pasukan polis yang diketuai British. Kemuncak kepada ketegangan ini ialah Rusuhan Pulau Pinang 1867, apabila kongsi Kean Teik Tong yang diketuai oleh Khoo Thean Teik dan kumpulan Bendera Merah bertempur dengan gabungan Ghee Hin dan kumpulan Bendera Putih di jalanan George Town.[69][70]
Rusuhan ini berlangsung selama 10 hari sebelum akhirnya dipatahkan oleh pihak berkuasa Negeri-Negeri Selat di bawah Leftenan Gabenor Edward Anson, dengan bantuan penduduk Eropah dan bala tentera dari Singapura.[71][72]
Pada tahun yang sama, Negeri-Negeri Selat dijadikan tanah jajahan Mahkota British, yang menempatkan pentadbiran Pulau Pinang, Singapura, dan Melaka secara langsung di bawah Pejabat Tanah Jajahan di London.[73][74] Pemerintahan langsung British ini membawa kepada penguatkuasaan undang-undang yang lebih berkesan, peningkatan kekuatan pasukan polis, serta pengharaman beransur-ansur terhadap kongsi gelap yang telah lama membelenggu George Town.[64][68]
Kemajuan Infrastruktur dan Pendidikan
Sementara itu, di Province Wellesley, pembinaan landasan kereta api baharu dimulakan, dengan laluan pertama dari Bukit Mertajam ke Perai dibuka pada tahun 1899.[75] Bandar Butterworth turut diasaskan pada pertengahan abad ke-19 sebagai hab pengangkutan utama di wilayah tersebut. Pada tahun 1894, perkhidmatan feri rentas selat antara George Town dan Butterworth dimulakan, yang kemudiannya berkembang menjadi Rapid Ferry hari ini.[76]
Dengan peningkatan akses kepada pendidikan dan taraf hidup yang lebih baik, Pulau Pinang menikmati kebebasan akhbar yang ketara dan penyertaan lebih meluas dalam urusan majlis perbandaran oleh penduduk Asia tempatan.[9][27][64] Wakil Pulau Pinang dalam Majlis Perundangan Negeri-Negeri Selat dikenali kerana kelantangan mereka dalam mencabar dasar-dasar yang dilaksanakan oleh pentadbiran British di Singapura, terutamanya apabila dasar-dasar tersebut bertentangan dengan kepentingan Pulau Pinang.
George Town sebagai Pusat Intelektual
Selain itu, George Town turut dikenali sebagai pusat intelektual yang lebih terbuka berbanding Singapura, menarik tokoh penulis Inggeris, cendekiawan Asia, dan golongan reformis.[9][27][64] Antaranya ialah pemimpin revolusi China, Sun Yat-sen, yang memindahkan pangkalan operasi Asia Tenggaranya dari Singapura ke George Town. Di sini, beliau meneruskan usaha menyusun semula gerakan revolusi serta mengumpul dana bagi menentang dinasti Qing.[27][64][77] Usaha beliau di Pulau Pinang akhirnya membawa kepada Persidangan Pulau Pinang 1910 yang terkenal, yang membuka jalan kepada Pemberontakan Wuchang yang berjaya menumbangkan kerajaan Manchu di China.[54][78]
Perang Dunia
Perang Dunia Pertama
Pada 28 Oktober 1914, Pertempuran Pulau Pinang berlaku apabila kapal penjelajah Imperial Jerman, SMS Emden, menyelinap masuk ke George Town dan menenggelamkan kapal penjelajah Tentera Laut Diraja Rusia, Zhemchug. Kapal pemusnah Tentera Laut Perancis, Mousquet, yang cuba mengejar Emden, turut ditenggelamkan di perairan utara Pulau Pinang. Seramai 147 pelaut Perancis dan Rusia terkorban, manakala mangsa yang terselamat diselamatkan oleh nelayan Melayu tempatan.[79]
Selain pertempuran laut ini, Pulau Pinang dan Negeri-Negeri Selat secara umumnya tidak banyak terjejas oleh kesan langsung Perang Dunia Pertama.
Perang Dunia Kedua
Sebaliknya, Perang Dunia Kedua membawa gelombang pergolakan sosial dan politik yang belum pernah terjadi ke atas Pulau Pinang. Pengunduran pantas tentera British, digabungkan dengan pembunuhan beramai-ramai terhadap penduduk Cina Pulau Pinang, sangat menjejaskan kewibawaan British di mata penduduk tempatan.
Dari 9 hingga 18 Disember 1941, pesawat Jepun membedil dan mengebom George Town secara rambang, sekaligus memusnahkan skuadron RAF dan Tentera Udara Diraja Australia yang berpangkalan di RAF Butterworth dan Aerodrom Bayan Lepas (kini Lapangan Terbang Antarabangsa Pulau Pinang).[80][81] Dianggarkan sekitar 600 orang awam terkorban dan lebih 1,100 lagi cedera.[perlu rujukan]
Walaupun Pulau Pinang telah diisytiharkan sebagai kubu oleh pihak British, Leftenan Jeneral Arthur Percival mengarahkan pengunduran dari pulau tersebut. Pihak British bukan sahaja meninggalkan kubu pertahanan di Batu Maung, malah turut memindahkan penduduk Eropah secara senyap, meninggalkan masyarakat Asia kepada nasib mereka ketika penjajahan Jepun.[82] Ramai sejarawan bersetuju bahawa peristiwa ini menandakan permulaan kehancuran moral pemerintahan British di Asia Tenggara, yang dikatakan "bermula bukan di Singapura, tetapi di Pulau Pinang".[83]
Pulau Pinang jatuh ke tangan Tentera Darat Jepun pada 19 Disember 1941, menandakan bermulanya era pendudukan Jepun.[80][84] Pulau tersebut dinamakan semula sebagai "Tojo-to", sempena nama Perdana Menteri Jepun, Hideki Tojo.[83] Pelabuhan George Town turut dijadikan pangkalan utama kapal selam Paksi di Asia Tenggara, termasuk kapal selam Jerman, Jepun, dan Itali.[85][86][87][88]
Pemerintahan Jepun mengamalkan dasar berbeza terhadap setiap komuniti etnik. Penduduk Cina Pulau Pinang menjadi mangsa paling kejam, dengan ribuan yang dibunuh dalam Pembunuhan Sook Ching untuk menghapuskan unsur anti-Jepun.[89] Kaum wanita turut menjadi mangsa apabila dipaksa menjadi wanita penghibur oleh tentera Jepun.[90][91]
Perang Dunia
Perang Dunia Pertama
Pada 28 Oktober 1914, Pertempuran Pulau Pinang tercetus apabila kapal penjelajah Tentera Laut Diraja Jerman SMS Emden menyelinap masuk ke perairan George Town dan menenggelamkan kapal penjelajah Tentera Laut Diraja Rusia, Zhemchug. Kapal pemusnah Tentera Laut Perancis Mousquet yang cuba mengejar turut ditenggelamkan di perairan utara Pulau Pinang. Seramai 147 pelaut Perancis dan Rusia terbunuh, manakala mangsa yang terselamat diselamatkan oleh nelayan Melayu tempatan.[92]
Selain insiden itu, Pulau Pinang serta Negeri-Negeri Selat tidak banyak terkesan secara langsung daripada Perang Dunia Pertama.
Perang Dunia Kedua
Semasa Perang Dunia Kedua, Pulau Pinang mengalami pergolakan besar. Dari 9 hingga 18 Disember 1941, George Town dibedil oleh tentera udara Jepun, menyebabkan kemusnahan kepada lapangan terbang RAF Butterworth dan Bayan Lepas serta membunuh ratusan orang awam.[80][81]
Walaupun telah digazet sebagai kubu pertahanan British, tentera British menarik diri dari Pulau Pinang pada 17 Disember 1941, meninggalkan penduduk tempatan tanpa perlindungan. Pengunduran ini mengakibatkan kemerosotan keyakinan rakyat terhadap kuasa British.[83]
Pulau Pinang jatuh ke tangan Jepun pada 19 Disember 1941. Pulau itu dinamakan semula sebagai "Tojo-to" dan menjadi pangkalan penting bagi operasi kapal selam Kuasa Paksi di Asia Tenggara.[93]
Warga Cina menjadi mangsa utama pemerintahan Jepun, terutama dalam pembunuhan Sook Ching, manakala wanita dipaksa menjadi wanita penghibur.[94][95]
.jpg)
.jpg)
Ekonomi tempatan terjejas teruk akibat hiperinflasi disebabkan oleh penggunaan wang Jepun ('wang pisang'), kekurangan makanan serta sekatan laut oleh pihak Bersekutu.[96]
Pada 1944–1945, tentera udara RAF dan Tentera Udara Tentera Darat Amerika Syarikat melancarkan serangan udara ke atas George Town yang memusnahkan bangunan pentadbiran, sekali gus memusnahkan banyak rekod rasmi zaman British dan Jepun.[97]
Selepas Penyerahan Jepun pada 15 Ogos 1945, Marin Diraja Britain mendarat semula di George Town pada 3 September 1945 dalam Operasi Jurist, menjadikan Pulau Pinang lokasi pertama di Tanah Melayu British yang dibebaskan oleh pihak Bersekutu.
Pasca Perang
Pulau Pinang diletakkan di bawah Pentadbiran Tentera British sehingga 1946 untuk memulihkan kestabilan. Negeri-Negeri Selat kemudiannya dibubarkan pada April 1946, dan Pulau Pinang bersama Melaka digabungkan ke dalam Kesatuan Malaya, manakala Singapura menjadi tanah jajahan berasingan.
Penubuhan Persekutuan Tanah Melayu pada 1948 mengundang kebimbangan sebahagian rakyat Pulau Pinang, terutama berkaitan status ekonomi, hak kewarganegaraan bukan Melayu dan tarif perdagangan yang menjejaskan status pelabuhan bebas George Town.[5]
Lalu, Gerakan Pemisahan Pulau Pinang ditubuhkan pada 1948 oleh gabungan pelbagai persatuan perdagangan, termasuk D.A. Mackay, pengerusi Dewan Perdagangan Pulau Pinang. Gerakan ini mencadangkan Pulau Pinang kekal bersama Empayar British atau bergabung dengan Singapura.[6]
Namun, gerakan itu gagal apabila usul pemisahan ditolak pada 1949 dan rayuan kepada kerajaan British juga tidak diterima.[7] Sebagai kompromi, pihak British mengekalkan status pelabuhan bebas George Town dan mengembalikan pilihan raya majlis bandar raya pada 1951.[6]
Pada 1 Januari 1957, George Town dianugerahkan status bandar raya oleh Ratu Elizabeth II, menjadikannya bandar raya pertama di Persekutuan Tanah Melayu, dan satu-satunya selain Singapura (sehingga pemisahan Singapura pada 1965), sebelum Kuala Lumpur memperoleh status yang sama pada 1972.
Pulau Pinang menyertai Persekutuan Tanah Melayu yang merdeka pada 31 Ogos 1957 dan menjadi sebahagian daripada Malaysia pada 1963.
Pasca Kemerdekaan
1957–1969
Landskap politik Pulau Pinang selepas kemerdekaan Persekutuan Tanah Melayu pada tahun 1957 agak berpecah-belah. Kerajaan negeri Pulau Pinang yang baharu dikuasai oleh gabungan Perikatan (kini Barisan Nasional), yang turut mentadbir kerajaan persekutuan. Wong Pow Nee dari Persatuan Cina Malaysia (MCA), salah satu komponen utama Perikatan, dilantik sebagai Ketua Menteri Pulau Pinang yang pertama dan berkhidmat sehingga 1969.
Sebaliknya, Parti Buruh Malaya, sebuah parti pembangkang berhaluan kiri, menguasai Majlis Bandaraya George Town tidak lama selepas kemerdekaan.[65] Pengundi Pulau Pinang cenderung memberikan mandat kerajaan negeri kepada Perikatan, manakala pengurusan majlis bandaraya pula kepada Parti Buruh.
Ketika itu, Majlis Bandaraya George Town merupakan satu-satunya pihak berkuasa tempatan yang dipilih sepenuhnya di Tanah Melayu, dan juga yang terkaya, dengan pendapatan tahunan dua kali ganda berbanding kerajaan negeri menjelang 1965.[98] Kewangan yang kukuh membolehkan majlis menyalurkan dana kepada projek kebajikan sosial di dalam bandar raya.[99]
Sementara itu, kerajaan negeri Pulau Pinang cuba memacu sektor perindustrian dengan membuka kawasan perindustrian baharu di Seberang Perai, seperti di Perai dan Mak Mandin.[38] Namun, percanggahan ideologi dan dasar antara kerajaan negeri dan majlis bandaraya kerap mencetuskan pertikaian berhubung dasar serta peruntukan bajet.[100]
Sebagaimana dijamin oleh pihak British sebelum kemerdekaan, status pelabuhan bebas George Town dikekalkan buat beberapa tahun selepas 1957. Namun pada 1969, kerajaan persekutuan secara mengejut menarik balik status tersebut,[10] menyebabkan kadar pengangguran meningkat kepada 16.4%, dan perdagangan di Pelabuhan Pulau Pinang menjunam, memberi kesan besar kepada sektor perkhidmatan di bandar raya.[101][102] Perkembangan ini menandakan permulaan kemerosotan ekonomi George Town yang berlanjutan selama beberapa dekad.[103]
Penarikan balik status pelabuhan bebas, bersama dengan kegagalan mogok besar oleh kesatuan sekerja Pulau Pinang pada 1967,[104] mengakibatkan sokongan rakyat terhadap Perikatan merosot. Dalam Pilihan Raya Negeri 1969, Gerakan ketika itu parti pembangkang memenangi kuasa di Pulau Pinang. Pengasasnya, Lim Chong Eu, dilantik sebagai Ketua Menteri menggantikan Wong Pow Nee.
Namun begitu, Rusuhan 13 Mei yang berlaku selepas Pilihan Raya Umum 1969 menyebabkan pengisytiharan darurat di seluruh negara, dan pentadbiran negeri Pulau Pinang diambil alih oleh Majlis Gerakan Negara (MAGERAN) sehingga tahun 1971.
1970–1990
Pada tahun 1973, Gerakan menyertai Barisan Nasional, sekali gus mengembalikan pentadbiran Kerajaan Negeri Pulau Pinang ke dalam tangan kerajaan persekutuan.[101][106]
Bagi memulihkan ekonomi Pulau Pinang, Ketua Menteri ketika itu, Lim Chong Eu, mewujudkan Zon Perindustrian Bebas Bayan Lepas dan menarik pelaburan syarikat multinasional.[101][107] Status pengecualian cukai ditawarkan kepada syarikat yang ingin mendirikan kilang pemasangan di kawasan itu, yang dahulunya merupakan kawasan sawah padi utama negeri.[101] Syarikat gergasi seperti Motorola, Bosch, Hewlett-Packard dan Hitachi mula beroperasi di kawasan tersebut. Dengan buruh yang murah dan insentif kerajaan, zon perindustrian ini berkembang pesat dan mendapat jolokan "Lembah Silikon Timur", menjadi pemacu utama kepada kebangkitan semula ekonomi negeri.[101][106][107] Sehingga tahun 2015, sektor pembuatan kekal sebagai salah satu penyumbang terbesar kepada KDNK Pulau Pinang, menyumbang sebanyak 47.4%.[12]
Sepanjang pentadbiran Lim, beberapa projek infrastruktur utama berjaya disiapkan. Jambatan Pulau Pinang, yang ketika itu merupakan jambatan terpanjang di Asia Tenggara, siap dibina pada tahun 1985, dan buat pertama kalinya menghubungkan Pulau Pinang dengan tanah besar. Projek lain yang lebih kontroversi ialah pembinaan Menara Komtar setinggi 250 m (820 ka), yang merupakan pencakar langit tertinggi di Pulau Pinang. Dilancarkan pada tahun 1974 sebagai sebahagian daripada usaha menghidupkan semula George Town, projek ini menyaksikan perobohan ratusan rumah kedai, sekolah, kuil dan jalan raya lama.[9] Namun, Komtar gagal menarik semula aktiviti ekonomi seperti yang diharapkan dan menjadi bangunan terbiar menjelang awal tahun 2000-an.[108][109][110]
Pada tahun yang sama, Pelabuhan Pulau Pinang dipindahkan dari George Town ke Butterworth, bagi menampung kapal kargo dan kontena yang lebih besar.[111] Sehingga itu, aktiviti pelabuhan George Town telah merosot sejak penarikan balik status pelabuhan bebas, dengan sebahagian besar dagangan laut beralih ke Pelabuhan Klang berhampiran Kuala Lumpur.[112][113]
Sepanjang tahun 1970-an dan 1980-an, Kerajaan Persekutuan Malaysia menumpukan pembangunan pesat di Kuala Lumpur dan Pelabuhan Klang, terutamanya melalui pelaburan dalam sektor komunikasi, pengangkutan, pendidikan dan kesihatan.[9] Kuala Lumpur segera mengatasi George Town sebagai bandar terbesar dan pusat kewangan utama negara, manakala Pelabuhan Klang berkembang menjadi pelabuhan tersibuk di Malaysia. Akibatnya, Pulau Pinang mula mengalami masalah "penghijrahan bijak" (brain drain) yang ketara, apabila golongan muda Pulau Pinang berhijrah untuk mencari peluang pekerjaan yang lebih baik.[102][114][115][116]
Antara tahun 1974 dan 1976, Majlis Bandaraya George Town telah digabungkan dengan Majlis Daerah Luar Bandar Pulau Pinang untuk membentuk Majlis Perbandaran Pulau Pinang, manakala lima pihak berkuasa tempatan di Seberang Perai, termasuk majlis perbandaran Butterworth dan Bukit Mertajam, disatukan menjadi Majlis Perbandaran Seberang Perai.[117] Sejak itu, pilihan raya tempatan yang telah digantung pada tahun 1965 tidak pernah diperkenalkan semula, dan ahli majlis dilantik terus oleh kerajaan negeri Pulau Pinang.[99] Penggabungan pentadbiran tempatan di Pulau Pinang juga mencetuskan pertikaian berpanjangan mengenai status bandar raya George Town.[118][119]
Dalam pilihan raya negeri 1990, Ketua Menteri ketika itu, Lim Chong Eu, tewas di kawasan Padang Kota kepada Lim Kit Siang dari Parti Tindakan Demokratik (DAP), sekali gus memaksanya bersara daripada politik. Walaupun Barisan Nasional kekal sebagai kerajaan negeri, beliau digantikan oleh Koh Tsu Koon sebagai Ketua Menteri Pulau Pinang.
1991–2008
Tempoh pentadbiran Koh Tsu Koon sebagai Ketua Menteri Pulau Pinang dicemari oleh kelemahan dalam dasar pembangunan dan perancangan bandar, pencemaran yang berleluasa, serta kemerosotan umum dalam pelbagai aspek di negeri tersebut. Konflik politik memburukkan lagi dasar pembangunan, manakala rasa tidak puas hati yang berpanjangan daripada pertubuhan bukan kerajaan (NGO) dan penduduk negeri itu akhirnya mencetuskan perubahan politik yang belum pernah berlaku sebelum ini.[9][29]
Pada awal 1990-an, rancangan pembangunan Bukit Bendera yang dicadangkan oleh kerajaan negeri telah mencetuskan bantahan hebat daripada masyarakat sivil Pulau Pinang atas kebimbangan terhadap kemusnahan alam sekitar di kawasan berbukit tersebut.[9] Rancangan itu akhirnya dibatalkan. Dalam pada itu, Akta Kawalan Sewa yang sebelum ini melindungi penduduk berpendapatan rendah di pusat bandar George Town daripada pengusiran akibat kenaikan sewa yang mendadak, telah dimansuhkan pada tahun 2001.[9][120] Kesan daripada pemansuhan itu menyebabkan pengosongan berterusan di pusat bandar apabila penduduk dan perusahaan kecil dan sederhana (PKS) tidak lagi mampu menanggung kos sewa, lalu berpindah keluar. Pemaju swasta pula mengambil kesempatan merobohkan bangunan warisan pra-perang untuk pembangunan semula, manakala bangunan-bangunan bersejarah yang lain dibiarkan usang. NGO tempatan kemudiannya mula menggerakkan sokongan awam bagi usaha pemeliharaan warisan seni bina George Town.
Menjelang awal 2000-an, pertumbuhan ekonomi Pulau Pinang mula merosot, malah mencatat kadar pertumbuhan pendapatan isi rumah bulanan terendah di antara negeri-negeri di Malaysia.[105] Kesan penghijrahan tenaga mahir selama beberapa dekad semakin ketara. Misalnya, ketika Kuala Lumpur menerima pelbagai projek mega seperti Menara Berkembar Petronas dan Lapangan Terbang Antarabangsa Kuala Lumpur, Pulau Pinang pula berdepan kekurangan jurutera dan arkitek kerana tenaga profesional terus berhijrah ke Lembah Klang.[121][29] Tambahan pula, ketiadaan dasar perancangan bandar yang menyeluruh serta pengurusan trafik yang lemah menyebabkan kesesakan lalu lintas di negeri ini semakin meruncing.[122] Reputasi kebersihan negeri juga terjejas apabila laporan mengenai pencemaran pantai dan jalanan kotor menjadi tajuk utama media tempatan.[122] Seawal tahun 1996, Perdana Menteri Malaysia ketika itu, Mahathir Mohamad, pernah melabel Pulau Pinang sebagai "negeri sampah".Ralat petik: Pembukaan tag <ref> tidak tidak berfungsi atau mempunyai nama yang salah.
Rasa tidak puas hati yang meluas terhadap kemerosotan dan pengabaian Pulau Pinang telah mencetuskan kempen media pada tahun 2004 bagi memulihkan kembali kemegahan negeri yang dahulunya dikenali sebagai "Mutiara Timur".[122] Ramai pihak berpendapat bahawa desakan awam terhadap pengabaian ini, digabungkan dengan suasana politik negeri yang dinamik, menjadi faktor utama kekalahan Barisan Nasional dalam pilihan raya negeri 2008.[65][29] Gabungan pembangkang Pakatan Rakyat, yang dipimpin oleh Parti Tindakan Demokratik (DAP), telah mengambil alih pentadbiran negeri, dan Lim Guan Eng menggantikan Koh Tsu Koon sebagai Ketua Menteri Pulau Pinang.
Pada penghujung tahun 2004, Pulau Pinang turut dilanda bencana tsunami Lautan Hindi. Daripada 68 kematian yang direkodkan di Malaysia, 52 daripadanya berlaku di Pulau Pinang.[122] Kawasan pantai utara seperti Batu Ferringhi dan Persiaran Gurney antara yang paling terjejas. Susulan bencana itu, satu rangkaian sistem amaran tsunami telah dipasang di seluruh negeri sebagai sebahagian daripada inisiatif kebangsaan untuk meningkatkan kesiapsiagaan menghadapi malapetaka pada masa hadapan.Ralat petik: Pembukaan tag <ref> tidak tidak berfungsi atau mempunyai nama yang salah.
2008
Pelantikan kerajaan negeri Pulau Pinang yang baharu, kini dipimpin oleh Pakatan Rakyat, pada tahun 2008 menandakan permulaan pelbagai dasar positif. Pada tahun yang sama, pusat bandar George Town, bersama-sama Bandaraya Melaka, telah diiktiraf sebagai Tapak Warisan Dunia UNESCO hasil usaha pemuliharaan selama bertahun-tahun yang diterajui oleh NGO tempatan. Kerajaan negeri yang baharu seterusnya mempelopori inisiatif bagi memperbaiki tahap kebersihan, mempromosikan kawasan pejalan kaki, memperkukuh penggunaan pengangkutan awam dan meraikan kepelbagaian budaya bandar ini.[123][124][125] Menjelang tahun 2010, George Town diiktiraf sebagai bandar paling selesa untuk didiami di Malaysia oleh ECA International, dan berada di tangga kelapan di rantau Asia.[126] Pada tahun 2017, bandar ini juga dinobatkan sebagai bandar kedua terbersih di Malaysia selepas Ipoh.[127]
Dari segi ekonomi, kerajaan negeri telah menumpukan usaha untuk menarik pelaburan langsung asing serta menaik taraf sektor industri ke rantaian nilai yang lebih tinggi, di samping mengamalkan dasar tender terbuka untuk membanteras rasuah.[128][129][130][131] Pada tahun 2010, Pulau Pinang merekodkan jumlah pelaburan modal tertinggi di Malaysia, iaitu sebanyak RM12.2 bilion, atau 26% daripada jumlah pelaburan negara.[132] Kejayaan pemulihan ekonomi Pulau Pinang sejak 2008 digambarkan oleh Bloomberg sebagai "kejayaan ekonomi terbesar Malaysia" walaupun kerajaan persekutuan lebih memberi tumpuan kepada negeri lain seperti Johor dan Sarawak.[133] Tambahan pula, kerajaan negeri berjaya mengurangkan hutang awam Pulau Pinang sebanyak 95%, daripada RM630 juta pada tahun 2008 kepada RM30 juta menjelang akhir 2011.[134] Pada tahun 2016, George Town telah dinobatkan sebagai destinasi pelaburan hartanah komersial paling menarik di Malaysia oleh firma antarabangsa Knight Frank, mengatasi Kuala Lumpur.[135]
Pada tahun 2015, kerajaan persekutuan Malaysia telah menaik taraf Majlis Perbandaran Pulau Pinang kepada Majlis Bandaraya Pulau Pinang, sekali gus meluaskan sempadan pentadbiran bandar George Town untuk merangkumi seluruh Pulau Pinang dan lima pulau kecil sekitarnya.[136] Ini menjadikan George Town satu-satunya bandar di Malaysia yang menerima status bandar sebanyak dua kali.
Jambatan Sultan Abdul Halim Muadzam Shah, yang kini merupakan jambatan terpanjang di Asia Tenggara, telah dibuka pada tahun 2013. Dengan panjang sejauh 24 kilometer (15 bt), jambatan ini menyediakan pautan jalan raya kedua antara Pulau Pinang dan Seberang Perai, serta merangsang pembangunan kawasan perindustrian baharu seperti Batu Kawan.
Rujukan
Bibliografi
- Pakar Kesusasteraan Bandingan, Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia (USM), Prof. Datuk Seri Md. Salleh Yaapar.
pautan Luar
_Logo.png){kind=logo}
- ^ a b c d e f g h i j k "The Founding of Penang". sabrizain.org. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ a b c d e f g h "History of Penang". Visit Penang. 2008. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ a b Ashley Jackson (November 2013). Buildings of Empire. OUP Oxford. m/s. 7–. ISBN 978-0-19-958938-8.
- ^ a b "Singapore becomes admin centre of the Straits Settlements - Singapore History". eresources.nlb.gov.sg. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ a b Koay, Su Lin (September 2016). "Pulau Pinang: Negeri Pemberontak (Bahagian Pertama)". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 Disember 2017. Dicapai pada 26 November 2017.
- ^ a b c Koay, Su Lin (Oktober 2016). "Pulau Pinang: Negeri Pemberontak (Bahagian Kedua)". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 Disember 2017. Dicapai pada 26 November 2017.
- ^ a b c d Christie, Clive (1998). Sejarah Moden Asia Tenggara: Dekolonisasi, Nasionalisme dan Pemisahan. I.B.Tauris. ISBN 978-1-86064-354-5.
- ^ "Keratan Akhbar - "Tinjauan Gallup" Tentang Pemisahan Pulau Pinang". eresources.nlb.gov.sg. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ a b c d e f g h Daniel Goh, P. S. (2014). "Between History and Heritage: Post-Colonialism, Globalisation, and the Remaking of Malacca, Penang and Singapore" (PDF). Trans-Regional and -National Studies of Southeast Asia. 2.
- ^ a b Brash, Celeste (2008). Kuala Lumpur, Melaka and Penang. Lonely Planet. ISBN 978-1-74104-485-0.
- ^ "Lapan tapak baharu, dari Selat Melaka hingga Papua New Guinea dan San Marino, disenaraikan sebagai Tapak Warisan Dunia UNESCO". UNESCO (Tapak Warisan Dunia). 7 Julai 2008. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 September 2015. Dicapai pada 8 Julai 2008.
- ^ a b "Penunjuk Ekonomi Pulau Pinang" (PDF). Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 13 Julai 2018. Dicapai pada 26 November 2017.
- ^ "Bacaan Utama: Pulau Pinang mencontohi Singapura untuk menjadi pesaing". TODAYonline. Dicapai pada 6 Mac 2017.
- ^ "KM: Kadar pengangguran 1.5% Pulau Pinang antara yang terendah – Malaysiakini". Malaysiakini. 6 Oktober 2016. Dicapai pada 16 Oktober 2016.
- ^ "Ekonomi Pulau Pinang kukuh dan stabil". Malaysiakini. 13 Oktober 2017. Dicapai pada 23 November 2017.
- ^ "Portal Rasmi Jabatan Perangkaan Malaysia". dosm.gov.my. Dicapai pada 23 November 2017.
- ^ "Pulau Pinang mohon status warisan UNESCO bagi tapak neolitik Guar Kepah". The Star Online. Dicapai pada 29 April 2017.
- ^ "Rangka manusia prasejarah ditemui di tapak neolitik Pulau Pinang". Dicapai pada 29 April 2017.
- ^ Freedman Leonard, Rousham Emily (1996). Perspectives In Human Biology: Humans In The Australasian Region. World Scientific. ISBN 978-981-4497-86-2.
- ^ Habibu, Sira (9 Disember 2013). "Lembah Bujang meliputi kawasan lebih luas". The Star Online. Dicapai pada 1 Mei 2017.
- ^ "Sir James Lancaster (pedagang Inggeris) – Encyclopædia Britannica". Encyclopædia Britannica. Dicapai pada 13 September 2014.
- ^ Lim, Teckwyn (2021). "'Sixteen Naked Indians': Perhubungan Awal antara British dan Orang Asli". Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. 94 (2): 27–42. doi:10.1353/ras.2021.0025. ISSN 2180-4338.
- ^ "Betel Nut Island". Dicapai pada 13 September 2014.
- ^ Dr. A. Murad Merican (12 Oktober 2006). "Sejarah dari sudut Timur". Utusan Melayu (M) Bhd. Dicapai pada 14 Januari 2014.
- ^ Swettenham; Frank Athelstane (1850–1946). "Map to illustrate the Siamese question". W. & A.K. Johnston Limited. University of Michigan Library. Dicapai pada 9 Januari 2016.
- ^ a b "Francis Light: British military officer". Encyclopædia Britannica. Dicapai pada 27 Disember 2017.
- ^ a b c d e f g h i Lewis, Su Lin (2016). Cities in Motion: Urban Life and Cosmopolitanism in Southeast Asia, 1920–1940. United Kingdom: Cambridge University. ISBN 978-1-107-10833-2.
- ^ a b "Penang Notebook". 10 Disember 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 Disember 2017. Dicapai pada 27 Disember 2017.
- ^ a b c d e Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:28 - ^ Zabidi, Nor Diana. "Portal Rasmi Kerajaan Negeri Pulau Pinang – Sambutan Ulang Tahun ke-228 Kubu Cornwallis". penang.gov.my. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 September 2017. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ a b Hockton, Keith (2012). Penang: An Inside Guide to Its Historic Homes, Buildings, Monuments and Parks. Kuala Lumpur: MPH Group Publishing. ISBN 978-967-415-303-8.
- ^ Ooi, Keat Gin (2010). The A to Z of Malaysia. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8108-7641-5.
- ^ a b c d e f Ooi, Keat Gin. "Identiti Berbeza: Pulau Pinang dari Perspektif Sejarah, 1780–1941" (PDF). Universiti Sains Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 7 Februari 2017.
- ^ a b "History". mpsp.gov.my. Dicapai pada 1 Mei 2017.
- ^ Marcus Langdon (2013). Penang: The Fourth Presidency of India. 1805–1830. Volume One: Ships, Men and Mansions. Areca Books. m/s. 219, 222.
- ^ Blackledge, J.P. (6 Julai 1950). "Province Wellesley Looks Back". The Singapore Free Press. Singapore. m/s. 2. Dicapai pada 18 April 2021.
- ^ Andrew Barber (2009). Penang under the East India Company. 1786–1858. AB&A. m/s. 75.
- ^ a b "Sejarah ringkas Prai". butterworthguide.com.my. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 Januari 2017. Dicapai pada 1 Mei 2017.CS1 maint: unfit URL (link)
- ^ Andrew Barber (2009). Penang under the East India Company. 1786–1858. AB&A. m/s. 73, 75.
- ^ Marcus Langdon (2015). Penang: The Fourth Presidency of India. 1805–1830. Volume Two: Fire, Spice and Edifice. George Town World Heritage Incorporated. m/s. 54.
- ^ "Mindless call for Penang's return to Kedah – Joshua Woo - the Malaysian Insider". Diarkibkan daripada yang asal pada 21 Oktober 2015. Dicapai pada 21 Oktober 2015.
- ^ "Tindakan menghapuskan Pulau Pinang dari peta Malaysia adalah tidak berperlembagaan, Kedah diberitahu". 11 Februari 2017. Dicapai pada 4 Mac 2017.
- ^ "Empire in Asia". National University of Singapore. Dicapai pada 1 Mei 2017.
- ^ "Plan Of Prince Of Wales Island And Province Wellesley". nas.gov.sg. Dicapai pada 2 September 2017.
- ^ "Map Of Prince Of Wales Island And Province Wellesley". nas.gov.sg. Dicapai pada 2 September 2017.
- ^ Nordin, Hussin. "Malaysian Journal of Society and Space" (PDF). Charting the Early History of Penang Trading Networks and Its Connections with the New ASEAN Growth Triangle (Malaysia-Indonesia-Thailand). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 18 September 2017. Dicapai pada 26 November 2017.
- ^ Nordin, Hussin (1 Disember 2005). "Networks of Malay Merchants and the Rise of Penang as a Regional Trading Centre". Southeast Asian Studies. 43 (3): 215–237. ISSN 0563-8682.
- ^ "pg.3 – Chapter 1 – Early Penang Society (contd)". 100pfs.blogspot.my. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ Historical Personalities of Penang, 1986; hlm. 82
- ^ The Patriarch oleh Joo Kim Yeap, Times Books International, 1984; ISBN 9971-65-150-5
- ^ Asian Transformation: A History of South-East, South, and East Asia oleh Gilbert Khoo dan Dorothy Lo, Heinemann Educational Books (Asia), 1977
- ^ Koay Su Lin, Steven Sim (2014). "Sejarah pilihan raya tempatan di Pulau Pinang Bahagian I: Demokrasi Tiba Awal". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 September 2017. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "Penal System in Andaman". Dicapai pada 13 September 2014.
- ^ a b c d e Khoo, Su Nin (2007). Streets of George Town, Penang. Pulau Pinang: Areca Books. ISBN 978-983-9886-00-9.
- ^ a b "Brief History – Penang Bar Committee". penangbar.org. Dicapai pada 17 November 2016.
- ^ a b "History of The Malaysian Judiciary". Mahkamah Persekutuan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2016. Dicapai pada 17 November 2016.
- ^ a b Bernard See (18 Mac 2007). "Keepers of the peace". The Star. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 Disember 2017. Dicapai pada 7 Disember 2017.
- ^ a b "Sejarah ringkas Polis Diraja Malaysia". The Star. 17 Mei 2005.
- ^ Souza, George Bryan (2014). Hinterlands and Commodities: Place, Space, Time and the Political Economic Development of Asia over the Long Eighteenth Century. BRILL. ISBN 978-90-04-28390-9.
- ^ a b Ooi, Kee Beng (2014). "Apabila Pulau Pinang Menjadi Pulau Rempah". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 Mei 2017. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ Administrator. "Sejarah Balik Pulau". istaybalikpulau.com. Dicapai pada 20 Oktober 2016.
- ^ Salma Nasution Khoo, Streets of George Town, Penang
- ^ a b c d Langdon, Marcus (2014). George Town's Historic Commercial and Civic Precincts. Pulau Pinang: George Town World Heritage Incorporated.
- ^ a b c d e f g h i Turnbull, C. M. "The Penang Story". Penang's Changing Role in the Straits Settlements, 1826–1946.
- ^ a b c Khoo, Salma Nasution (2009). Penang and Its Region: The Story of an Asian Entrepôt. Singapura: National University of Singapore. ISBN 978-9971-69-423-4.
- ^ Wong, Yee Tuan (2015). Penang Chinese Commerce in the 19th Century: The Rise and Fall of the Big Five. Singapura: ISEAS-Yusof Ishak Institute. ISBN 978-981-4515-02-3.
- ^ "An Indulgent Minority". Penang Tourism. 5 Julai 2014. Dicapai pada 15 September 2017.
- ^ a b "Asian Studies". Government Legislation for Chinese Secret Societies in the Straits Settlements in the Late 19th Century.
- ^ "A cowboy town that was old Penang". The Star Online. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "The Disturbances at Penang". Trove. 1867. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "Anson A E". friendsofhastingscemetery.org.uk. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "Caught between two triads". Wong Chun Wai. 15 Jun 2013. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "Formation of the Straits Settlements – Singapore History". eresources.nlb.gov.sg. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "Straits Settlements". Singapore Infopedia. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ Nicholas Chan (Jun 2015). "The history of Bukit Mertajam Part I – From agrarian village to economic hub". Penang Monthly. Dicapai pada 26 November 2017.
- ^ Cheah, Jin Seng (2013). Penang: 500 Early Postcards. Editions Didier Millet. ISBN 978-967-10617-1-8.
- ^ "Sun Yat Sen". Singapore Infopedia. Dicapai pada 26 November 2017.
- ^ Andrew Sheng. "Dr Sun Yat Sen's historic Penang conference". The Star Online. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ Ajay Kamalakaran (20 Mei 2015). "Battle of Penang: When Malay fishermen rescued Russian sailors". Russia Beyond the Headlines. Dicapai pada 12 Januari 2016.
- ^ a b c Barber, Andrew (2010). Penang At War: A History of Penang During and Between the First and Second World Wars 1914–1945. AB&B.
- ^ a b Alan Warren (2006). Britain's Greatest Defeat: Singapore 1942. A&C Black. m/s. 109–. ISBN 978-1-85285-597-0.
- ^ "Penang Evacuated – British Garrison Withdrawn". Trove. 20 Disember 1941.
- ^ a b c Bayly, Christopher (2005). Forgotten Armies: The Fall of British Asia, 1941–1945. Harvard University. ISBN 978-0-674-01748-1.
- ^ Chen, C. Peter. "Invasion of Malaya and Singapore". WW2DB. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ "uboat.net – The Monsun U-boats – 3. Monsun boats". Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ "German U-Boat Operations in Australian Waters".
- ^ Borsa, Arnaldo. "Italian Royal Navy in World War Two". Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ "Yanagi Missions – Japan's Underwater Convoys". 12 Jun 2006. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ Netto, Anil (6 Oktober 2013). "Old Penang: The Sook Ching massacres of World War II".
- ^ "Researcher details shattered lives of local comfort women". Malaysiakini. 11 Ogos 2001. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ "THE ALLIED REOCCUPATION OF THE ANDAMAN ISLANDS, 1945". Imperial War Museum. Dicapai pada 25 Mei 2017.
- ^ Battle of Penang: When Malay fishermen rescued Russian sailors, Russia Beyond the Headlines. Dicapai pada 12 Januari 2016.
- ^ uboat.net – Monsun U-boats
- ^ Anil Netto (2013). "Old Penang: The Sook Ching massacres of World War II"
- ^ Malaysiakini (2001). "Researcher details shattered lives of local comfort women"
- ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaHuff - ^ Paul Kratoska. War and Occupation in Penang, 1941–1945
- ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:11 - ^ a b Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:19 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:20 - ^ a b c d e Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:21 - ^ a b Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:23 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:142 - ^ Koay Su Lyn, "Penang's forgotten protest: The 1967 Hartal"
- ^ a b Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaOoi 2010 - ^ a b Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:24 - ^ a b Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:25 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaKomtarFailure1 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaKomtarFailure2 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaKomtarFailure3 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:53 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaPortDecline1 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaPortDecline2 - ^ "Brain-drain debate after Penang loses $4b deal". news.asiaone.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 Oktober 2016. Dicapai pada 15 Oktober 2016.
- ^ "Higher Education in Regional and City Development: State of Penang, Malaysia". OECD.
- ^ "Watching Penang 'grow'". Malaysiakini. 3 Mac 2008. Dicapai pada 30 November 2017.
- ^ "The Penang Island City agenda". The Sun. Malaysia. Dicapai pada 9 Disember 2017.
- ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:192 - ^ Goh, Ban Lee (Februari 2010). "Remember the city status of George Town". Penang Monthly. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 Disember 2017. Dicapai pada 9 Disember 2017.
- ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:27 - ^ Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:26 - ^ a b c d Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama:29 - ^ "Kad pembayaran dilancar untuk sistem perkongsian basikal". The Star. 1 Jun 2017.
- ^ "Pejalan kaki diutamakan di Pulau Pinang". The Star. 10 Mei 2016.
- ^ Eileen Ng (14 Mei 2016). "Guan Eng ambil inspirasi dari Singapura untuk majukan Pulau Pinang". Malay Mail. Dicapai pada 6 Disember 2017.
- ^ "George Town paling selesa didiami di Malaysia". The Star. 23 Mei 2010.
- ^ "Ipoh bandar terbersih di Malaysia". The Star. 14 Ogos 2017.
- ^ Amarthalingam, Sangeetha (12 Oktober 2017). "Laporan Khas: Industri Pulau Pinang bersedia untuk Revolusi Industri 4.0?". The Edge.
- ^ "Higher Education in Regional and City Development: State of Penang, Malaysia 2011". OECD. 2011.
- ^ Zairil Khir Johari (Ogos 2012). "Masa depan pasca-industri untuk Pulau Pinang?". Penang Institute.
- ^ R. B. Bhattacharjee (12 Disember 2011). "Guan Eng: Tender terbuka kunci kecekapan Pulau Pinang". Penang Institute.
- ^ "Pulau Pinang catat pelaburan tertinggi tahun 2010". The Star. 20 Januari 2011.
- ^ "Pulau Pinang nombor satu dalam pelaburan pembuatan selama dua tahun berturut-turut". Dicapai pada 13 September 2014.
- ^ "Anda juga boleh jadi seperti Pulau Pinang – kata Guan Eng". Diarkibkan daripada yang asal pada 20 Ogos 2014.
- ^ "Malaysia Commercial Real Estate Investment Sentiment Survey 2016" (PDF). Knight Frank.
- ^ "George Town kini meliputi seluruh pulau – kata Datuk Bandar" (PDF). Buletin Mutiara. 1 Mei 2015.